Bảo tồn các sản vật đặc sản khi chưa muộn

PTO- Vùng Đất Tổ từ xa xưa đã nổi tiếng với các sản vật tiến vua như cá Anh vũ, Hồng Hạc Trì, gà nhiều cựa. Ở mỗi địa phương đều có những đặc sản riêng như bưởi Chí Đám, xoài Vân Du, quýt Đông Khê (Đoan Hùng), Hồng Gia Thanh (Phù Ninh), quýt Đan Hà (Hạ Hòa), chè búp tím Thái Ninh (Thanh Ba), nếp gà gáy Mỹ Lung (Yên Lập), chuối phấn vàng, khoai tầng (Thanh Sơn)… Tuy nhiên một số sản vật hiện đã bị thất truyền, một số đang có nguy cơ mai một cần phải được bảo tồn nguồn gen để phát triển.

Ông Nguyễn Hữu Yết người còn giữ nhiều gốc hồng Hạc Trì.

Còn đâu làng quýt Đan Hà.

Thấy hàng xóm nhà tôi hì hục đánh hố trồng cây quýt sen mua từ Yên Bái về, cụ ông nhà bên cạnh chống gậy ra xem. Nhìn cây quýt, cụ vuốt râu ngâm nga: Bưởi Chí Đám, Quýt Đan Hà, cà phê Phú Hộ, đồi trà Thái Ninh, rồi hỏi mọi người có biết các loại đặc sản địa phương đó không. Anh hàng xóm dừng tay trả lời: “Bưởi Chí Đám có thương hiệu thì năm nào cháu cũng nhờ người mua hộ, những thứ còn lại thì cháu chưa từng được thưởng thức”. Trầm ngâm một lúc, cụ ông nói: “Bưởi Chí Đám là loại quả ngon nhất huyện Đoan Hùng còn quýt Đan Hà cũng là thứ hoa quả ngon nổi tiếng của huyện Hạ Hòa ngày đó. Ngày xưa làng tôi cơ man là quýt. Vào mùa quýt chín, trông xa làng tôi như những mâm xôi gấc. Trong số các loại quýt được trồng, có giống quýt Đậu Sơn là ngon nhất vì nó là loài quýt lai với cam, quả hơi dẹt, có màu cam vàng, hai mặt núm cuống và rốn quả đều lõm. Các múi mọng căng hằn rõ ra vỏ. Quýt có vị ngọt sắc, hơi pha chút vị chua còn mùi thơm thì đố ai nói dối được khi đã ăn, chứ chưa nói đến việc giấu nổi một quả quýt Đậu Sơn đã chín. Ai đã một lần được ăn quýt làng tôi đều mong muốn mùa quýt sau lại đến Đan Hà thưởng thức tiếp. Ngày bé được ăn mãi loại quýt này nên tôi vẫn nhớ mùi vị đặc trưng của nó nhưng không hiểu sao dân làng lại không trồng quýt nữa. Các con, cháu tôi cũng không có cơ hội thưởng thức thứ quả đặc sản quê nhà này. Mấy năm trước, bố con tôi về làng hỏi xem có ai còn giống quýt Đậu Sơn để xin chiết cành nhân giống nhưng thất vọng. Giá như...”

Bỏ lửng câu nói, cụ ông nhìn chăm chú cây quýt sen vừa được đặt xuống hố. Thấy cụ ông trầm tư, anh hàng xóm đùa: Khi nào cây quýt nhà cháu ra quả, cháu mời cụ thưởng thức xem hương vị có giống với quýt Đậu Sơn ở Đan Hà nhà cụ không. Nghe vậy cụ ông giãy nảy: Giống làm sao được, tôi đi nhiều, thưởng thức nhiều loại quýt đặc sản ở các vùng miền nhưng chưa thấy quýt nơi nào giống hương vị quýt làng tôi. Tuy không phải là loại quả đặc sản được tiến vua nhưng quýt làng tôi thời đó nổi tiếng cả vùng. Giờ thất truyền giống quýt ngon chứ không thì tôi sẽ mời các anh về quê tôi thưởng thức.

Cần duy trì nguồn gen để phát triển

Là vùng đất có nhiều sản vật nổi tiếng được nhiều người biết đến nhưng hiện nay có sản vật vùng đất Tổ đã bị thất truyền như làng quýt Đan Hà, có những sản vật đang bị mai một như hồng Hạc Trì, chè búp tím Thái Ninh, có thương hiệu đã được gây dựng nhưng diện tích còn hạn chế như nếp gà gáy, hồng Gia Thanh, khoai tầng Thanh Sơn... nên nhiều người dân vẫn còn chưa biết đến các sản vật nổi tiếng của tỉnh.

Nổi tiếng vì là loại quả ngon được tiến vua thời xa xưa, hồng Hạc Trì trở thành thương hiệu của Việt Trì thế nhưng hiện nay trên địa bàn thành phố chỉ còn ít cây có tuổi thọ trên trăm tuổi. Ông Nguyễn Hữu Yết khu 3, xã Trưng Vương, chủ nhân của những cây hồng này cho biết: Trước kia nhà tôi trồng nhiều giống hồng này lắm, bản thân tôi là người nhân giống bán nhưng giờ già rồi tôi không làm nữa mà cũng có ít người mặn mà với giống hồng này. Những cây hồng cổ thụ của nhà tôi hiện chỉ có lơ thơ quả, các con cháu tôi muốn bỏ đi để trồng cây khác nhưng tôi nghĩ đây là loại cây quý hiếm nên cố giữ lại để bảo tồn nguồn gen.

Chè búp tím Thái Ninh (Thanh Ba) cũng là loại nông sản quý nhưng do hiệu quả kinh tế không cao cộng với chưa hiểu rõ tác dụng của loại chè này nên người dân xã Thái Ninh phá bỏ thay thế bằng giống chè lai năng suất cao. Hiện nay ở Thái Ninh còn rất ít người trồng giống chè này. Trả lời câu hỏi về những sản vật đặc sản đã và đang bị mai một, ông Trần Tú Anh - Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và phát triển nông thôn cho biết: Ngoài sản vật tiến vua là hồng Hạc Trì, cá Anh Vũ, mỗi địa phương đều có các loại đặc sản như bưởi Chí Đám, nếp gà gáy Yên Lập, vải tu hú Phú Hộ, hồng Gia Thanh, quýt Đan Hà...Tuy nhiên do sâu bệnh cộng với hiệu quả kinh tế không cao, mỗi năm chỉ thu hoạch được một vụ nên phần lớn người dân đã phá bỏ giống cây ăn quả đặc sản một thời để trồng các loại cây khác có giá trị kinh tế cao hơn. Hiện nay cá Anh vũ ở sông được xem là không còn, quýt Đan Hà mất giống, các loại hồng Hạc trì, chè búp tím còn rất ít. Để khôi phục các loại cây này, Viện KHKT nông lâm nghiệp miền núi phía Bắc đã chọn một số cây đầu giòng để nhân giống giữ gìn nguồn gen, chi cục thuỷ sản đã có đề tài giữ giống cá anh vũ, các huyện đều nhân rộng mô hình trồng cây ăn quả đặc sản.

Mặc dù đã có nhiều đề tài nghiên cứu các giống nông sản quý hiếm nhưng hiện nay các sản vật đặc sản trên địa bàn vẫn chưa nhiều, nhiều người dân trong tỉnh vẫn chưa mua được các đặc sản đất Tổ. Mặt khác tính theo hiệu quả kinh tế thì những cây đặc sản như hồng quả chỉ phục vụ vào các dịp như tết trung thu trong khi đó do sinh lý cây trồng, cây hay bị bệnh, rụng quả vì thế nên người dân cũng chưa mặn mà lắm. Để đặc sản vùng đất Tổ không bị thất truyền, thiết nghĩ Sở NN&PTNT, các huyện, thành, thị có sản vật đặc sản cần có kế hoạch và những dự án cụ thể bảo đảm giống cây, con đặc sản. Bên cạnh đó, để công tác bảo tồn phát huy hiệu quả thì câu chuyện “hậu” bảo tồn cũng cần được chú trọng để người dân yên tâm trồng và chăm sóc các sản vật vùng đất Tổ khỏi bị thất truyền.

Lê Thương