Một đời với Xoan
Chúng tôi gặp Nghệ nhân Nhân dân - Trùm phường Xoan An Thái Nguyễn Thị Lịch (sinh năm 1950), xã Phượng Lâu, TP Việt Trì khi bà đang cùng phường Xoan luyện tập để trình diễn trong Lễ hội Đền Hùng và Tuần Văn hóa - Du lịch Đất Tổ năm 2024. Dù đã ở tuổi ngoại thất tuần, nhưng giọng hát của bà Lịch vẫn giữ được độ dày, ấm đầy truyền cảm, nhịp trống của bà vẫn nhịp nhàng, rền vang, thôi thúc người xem hòa mình vào những làn điệu Xoan mượt mà, say đắm.
Trong Hát Xoan, nghệ nhân nam (gọi là kép) mặc trang phục áo the khăn xếp, nghệ nhân nữ (gọi là đào) mặc trang phục áo năm thân, đội khăn mỏ quạ say sưa hát và múa phụ họa dưới sự cầm nhịp của kép trống (người nam đánh trống). Nhưng tại phường Xoan An Thái - một trong 4 phường Xoan gốc của Phú Thọ, “kép trống” lại chính là Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Thị Lịch.
Sinh ra trong gia đình có ông nội và bố là những trùm Xoan nức tiếng của phường Xoan An Thái, bà Lịch cùng Xoan lớn lên và trải qua nhiều biến động, thăng trầm của cuộc đời. Bằng khả năng và giọng ca đặc biệt, năm 13 tuổi, bà đã thực hành được tất cả các bài trong Trạng hát quả cách, một trong ba Trạng chính của Hát Xoan. Theo thời gian, bà vừa là đào Xoan, vừa có thể đảm nhiệm công việc của một kép trống và hát dẫn khi trình diễn.
Theo quy chế đã tồn tại lâu đời, Trùm phường Xoan là vị trí cao quý, chỉ đàn ông mới được kế thừa, việc xem xét một người phụ nữ kế thừa vị trí này chưa từng có trong tiền lệ. Thế nhưng với truyền thống gia đình cùng tình yêu cháy bỏng và tâm huyết với Hát Xoan, bà Lịch đã được giao giữ chức Trùm phường Xoan An Thái vào năm 2006 khi UBND tỉnh quyết định tái lập phường cho đến nay.
Trải qua những thăng trầm của lịch sử, bà Lịch vẫn âm thầm duy trì “thắp lửa” cho Xoan được cháy mãi. Bà tự thành lập câu lạc bộ (CLB) Hát Xoan với 15 thành viên để truyền dạy, thực hành, trình diễn Hát Xoan. Năm 2015, bà Lịch được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú, đến năm 2019, bà được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Nhân dân. Những danh hiệu cao quý đã ghi nhận những đóng góp của bà cho việc gìn giữ, thực hành và truyền dạy hát Xoan, góp phần bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Với vai trò là Trùm phường Xoan, Nghệ nhân Nguyễn Thị Lịch đã củng cố, tổ chức truyền dạy, tham gia nhiều hoạt động trình diễn Hát Xoan để phường Xoan An Thái ngày càng phát triển. Hiện nay, phường Xoan An Thái đã có 117 thành viên với 5 thế hệ nối tiếp nhau, trong đó, thành viên nhỏ tuổi nhất mới 6 tuổi, thành viên lớn tuổi nhất đã ngoài 90 tuổi.
Để quảng bá di sản Hát Xoan, Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Thị Lịch cùng với phường Xoan An Thái tham gia trình diễn các chương trình “Hát Xoan làng cổ” trong dịp Giỗ Tổ Hùng Vương - Lễ Hội Đền Hùng hàng năm, trình diễn Hát Xoan phục vụ du khách trong nước và quốc tế tại Đình Hùng Lô, An Thái và tại một số tỉnh, thành khác.
Hà Trang
