Về “Thủ đô văn nghệ kháng chiến” nghe chuyện sáng tác bài “Bầm ơi”

Những ngày đầu tháng 6, chúng tôi về xã Gia Điền, huyện Hạ Hòa. Nơi đây được biết đến là “Thủ đô” của nền văn nghệ kháng chiến Việt Nam; nơi đóng trụ sở đầu tiên của Hội Văn nghệ Việt Nam, địa điểm dừng chân của các nhà thơ, họa sĩ, nhạc sĩ nổi tiếng như Tố Hữu, Nguyễn Đình Thi, Ngô Tất Tố, Nam Cao, Kim Lân, Xuân Diệu, Huy Cận, Hoài Thanh, Nguyễn Huy Tưởng, Tô Ngọc Vân... trong hành trình lên Việt Bắc. Đặc biệt, đây cũng là nơi được các văn nghệ sĩ cho ra đời những tác phẩm văn nghệ được lưu truyền cùng với thời gian, trong đó tiêu biểu có bài thơ “Bầm ơi” của nhà thơ Tố Hữu.

Đoàn công tác Liên hiệp các hội Văn học nghệ thuật Việt Nam, Báo Văn nghệ bên tấm bia ghi dấu nơi ra đời của Báo Văn nghệ.

“Bầm ơi có rét không bầm?

Heo heo gió núi, lâm thâm mưa phùn

Bầm ra ruộng cấy bầm run

Chân lội dưới bùn, tay cấy mạ non

Mạ non bầm cấy mấy đon

Ruột gan bầm lại thương con mấy lần

Mưa phùn ướt áo tứ thân

Mưa bao nhiêu hạt, thương bầm bấy nhiêu!..”.

(Trích bài “Bầm ơi” - Tố Hữu)

Vừa ngâm nga những câu thơ trong bài thơ “Bầm ơi” của nhà thơ Tố Hữu, tôi vừa theo chân đồng chí Nguyễn Tiến Phúc - Bí thư Đảng ủy xã Gia Điền đến thăm Nhà bia lưu niệm nơi đặt trụ sở đầu tiên của Hội Văn nghệ Việt Nam năm 1948 và gia đình ông Phùng Khắc Tiền - cháu nội bủ Gái, nhân vật trong bài thơ “Bầm ơi”.

Trong câu chuyện với đồng chí Nguyễn Tiến Phúc và ông Phùng Khắc Tiền, được biết: Vào khoảng những năm 1947-1948, nhà thơ Tố Hữu cùng với cơ quan Văn nghệ Việt Nam do ông phụ trách đóng ở xóm Gốc Gạo, xã Gia Điền, ở tại nhà bà cụ Gái. Ở địa phương, người ta vẫn thường gọi người già là “bủ”, mẹ thì được gọi là “bầm”. Các nhà văn, nhà thơ đều gọi bủ Gái là bầm xưng con. Có đoàn cán bộ về nhà, bà cụ Gái dọn xuống bếp ở để nhường gian nhà trên cho các văn nghệ sĩ sáng tác và làm việc. Ngày ngày, bủ Gái đi làm nương, làm đồng, trồng sắn, hái măng. Tối về các văn nghệ sĩ cứ nghe thấy tiếng khóc thút thít của bủ Gái ở trong bếp. Hỏi ra mọi người mới biết bủ khóc vì quá nhớ thương người con trai đi vệ quốc lâu ngày không thấy tin tức gì. Mọi người bàn nhau viết bức thư giả của anh con trai gửi về cho bủ Gái. Theo yêu cầu của mọi người, nhà thơ Tố Hữu đã sáng tác bài thơ “Bầm ơi” rồi đọc cho bủ Gái nghe. Trước đó, mọi người cũng đã bảo nhau nói dối đây là thơ của anh Khải (con trai bủ Gái) mới gửi về.

Với lời thơ dung dị, gần gũi, tình cảm, bài thơ “Bầm ơi” khi đó đã đem lại ý nghĩa tinh thần to lớn, giúp bủ Gái nguôi ngoai nỗi nhớ con trai. Tưởng rằng, bức thư bằng thơ ấy chỉ dành riêng cho bầm Gái thôi nhưng ai ngờ rằng, ngoài chiến trường xa xôi, ác liệt khắp các chiến khu Việt Bắc, những chiến sĩ chiến đấu xa nhà đã chép bài thơ để gửi về cho mẹ của mình ở quê nhà đang ngày đêm mong tin con.

Nhà bia lưu niệm nơi đặt trụ sở đầu tiên của Hội Văn nghệ Việt Nam, nơi khai sinh ra Báo Văn nghệ được được xây dựng mới khang trang hơn.

Thấm thoắt đã gần 80 năm kể từ những ngày đầu đoàn văn nghệ sĩ đến làm việc tại Gia Điền. Từ đó đến nay, liên tục có các chuyến trở về nguồn của các lớp văn nghệ sĩ sau này, thăm lại cái nôi của nền văn nghệ Việt Nam, của báo chí văn nghệ, nơi các văn nghệ sĩ hàng đầu đất nước đã có những năm tháng sống và sáng tác trong điều kiện kháng chiến vô cùng khó khăn, thiếu thốn. Bên cạnh đó là các hoạt động tình nghĩa nhằm tri ân mảnh đất năm xưa nuôi dưỡng bao tâm hồn văn nghệ sĩ như: Tặng quà, sách báo, xây dựng Nhà bia lưu niệm nơi đặt trụ sở đầu tiên của Hội Văn nghệ Việt Nam, nơi khai sinh ra Báo Văn nghệ với tổng trị giá hơn 500 triệu đồng... Đặc biệt, khi đoàn công tác thăm lại nơi đây, các đồng chí cán bộ, cùng đại diện người dân xã Gia Điền đều nhắc nhớ những kỉ niệm xưa với các văn nghệ sĩ tên tuổi, đặc biệt nhà thơ Tố Hữu với bài thơ nổi tiếng “Bầm ơi” và câu chuyện bủ Gái, nguyên mẫu người mẹ trong bài thơ ở xóm Gốc Gạo, đã nhường căn nhà tranh vách đất cho Hội Văn nghệ Việt Nam lúc ấy.

Mảnh đất Gia Điền rất tự hào còn được chọn làm nơi dừng chân của một số vị lãnh tụ và cơ quan của Trung ương, của tỉnh như: Đồng chí Trường Chinh ở nhà ông Nhạ (khu 5), đồng chí Phạm Văn Đồng và vợ ở nhà ông Quỹ (khu 2), là nơi Tạp chí Văn nghệ (tiền thân của Báo Văn nghệ ngày nay) đã ra số báo đầu tiên. Tiếp nối những truyền thống đó, vào tháng 10/2023, Báo Văn nghệ và xã Gia Điền cũng đã ký bản giao ước kết nghĩa, cam kết xây dựng mối quan hệ tình nghĩa, lâu dài để cùng hỗ trợ, giúp đỡ nhau trên con đường xây dựng và phát triển.

Hiện nay, UBND xã Gia Điền đang kết hợp với Hội Nhà văn, Báo Văn nghệ xây dựng quy hoạch thành lập Khu nhà bia Hội Nhà văn gồm: Bia tưởng niệm, nhà bủ Gái, nhà khách và tổng thể khuôn viên sân vườn, hướng đến là điểm đến lịch sử, văn hóa thu hút tại địa phương.

Vĩnh Hà