Đánh thức nguồn dược liệu quý

Vùng đất Tân Lạc từ lâu được biết đến như một miền quê giàu bản sắc dân tộc, nơi những dãy núi trập trùng ôm ấp những bản làng. Giữa thiên nhiên hùng vĩ ấy, có một loài cây nhỏ mọc len lỏi dưới tán rừng. Cây có thân rỗng xốp, ít phân nhánh, lá tập trung ở đầu ngọn, mặt trên màu lục sẫm mịn như nhung, mặt dưới màu tím đỏ; hoa mọc thành chùm, màu trắng pha hồng tím; quả khi chín màu đỏ. Đó chính là cây Khôi nhung tía - loại dược liệu được bà con người Mường bản địa hái về dùng để chữa nhiều bệnh, trong đó có điều trị các bệnh lý về dạ dày.

"Báu vật” của núi rừng

Trong ký ức của nhiều thế hệ người Mường Tân Lạc, Khôi nhung tía không chỉ là loại cây ẩn sâu trong những cánh rừng già, mà còn được xem là “thần dược”. Mỗi khi trong nhà có người đau bụng, đầy hơi, nóng sốt hay nổi mẩn ngứa, người già chỉ cần hái vài lá tím nhung, nấu nước uống, cơn đau sẽ dịu đi nhanh chóng. Chính vì vậy, đi rừng gặp Khôi nhung tía, nhiều người sẵn sàng “đào cả gốc” mang về nhà. Những bài thuốc truyền miệng từ Khôi nhung tía đã trở thành một phần trong kho tàng tri thức y học bản địa, nuôi dưỡng niềm tin và gắn bó mật thiết với đời sống nơi đây.

Chị Dương Thị Thắng - Giám đốc HTX Dược liệu và Nông sản hữu cơ Mãn Đức bảo tồn và phát triển thành công cây dược liệu Khôi nhung tía.

Việc khai thác quá đà làm cây Khôi nhung tía gần như biến mất trong tự nhiên. Chỉ đến khi lương y Dương Thị Thắng - một phụ nữ nhiều năm gắn bó với y học cổ truyền tình cờ biết đến Khôi nhung tía trong một chuyến đi thực tế ở Tân Lạc, câu chuyện về loài cây thảo dược này mới bước sang trang mới, không chỉ được bảo tồn mà còn nhân rộng và nâng tầm giá trị.

Chị Thắng cho biết: Vào những năm 2000, tôi tình cờ nghe được câu chuyện của một bà lang xứ Mường kể về cây Khôi nhung tía, được bà dùng trong rất nhiều bài thuốc nhưng càng ngày việc tìm kiếm Khôi nhung tía càng khó khăn. Qua tìm hiểu, nghiên cứu các tài liệu, được biết Khôi nhung tía là loại thảo dược chứa rất nhiều hoạt chất quý như Tanin và Flavonoid, có tác dụng chống viêm, giảm đau, phục hồi niêm mạc dạ dày, ức chế vi khuẩn HP - nguyên nhân hàng đầu gây viêm loét dạ dày. Những hoạt chất này cũng giúp trung hòa axit dịch vị, làm dịu nhanh các triệu chứng đau dạ dày. Tại nhiều nước trên thế giới, đặc biệt là tại Trung Quốc, cây Khôi nhung tía đã được nghiên cứu và được đánh giá là thảo dược quý hiếm có tác dụng đặc biệt hiệu quả trong chữa trị các bệnh về dạ dày. Tuy nhiên, đây lại là loại cây rất khó trồng vì chỉ sống trong môi trường ẩm, dưới những tán rừng già và thuộc họ sinh trưởng không đẻ nhánh.

Mong muốn bảo tồn cây thuốc quý, chị Thắng quyết định mua một mảnh đồi tại thị trấn Mãn Đức (cũ), nay là xã Tân Lạc. Đây là khu đồi hoang sơ có nhiều cây mọc tự nhiên và nhiều rừng tre nứa, độ ẩm cao, rất phù hợp để trồng Khôi nhung tía. Chị Thắng nhanh chóng kết hợp với người dân bản địa trồng Khôi nhung tía dưới tán rừng với khát vọng xây dựng một vùng nguyên liệu bền vững, vừa bảo tồn dược liệu quý, vừa mang lại sinh kế cho người dân.

Hành trình hình thành vùng sản xuất

Năm 2022, Hợp tác xã Dược liệu và Nông sản hữu cơ Mãn Đức được thành lập tại thị trấn Mãn Đức, huyện Tân Lạc (nay là xã Tân Lạc) với 7 thành viên, diện tích vùng trồng 7ha gồm Khôi nhung tía và các loại thảo dược bản địa. Đây là “đứa con tinh thần” mà chị Thắng và cộng sự ấp ủ, với mục tiêu xây dựng chuỗi giá trị khép kín cho cây Khôi nhung tía và nhiều loại thảo dược khác từ nghiên cứu - trồng trọt - thu hái - chế biến - tiêu thụ.

Theo chị Thắng, cái khó là Khôi nhung tía đòi hỏi rất khắt khe về điều kiện sống, cây chỉ có thể sinh trưởng dưới tán rừng và trong ánh sáng tán xạ, độ ẩm rất cao. Vì vậy, trồng Khôi nhung tía cũng đồng nghĩa với việc phải bảo vệ nghiêm ngặt rừng tự nhiên. Những ngày đầu bảo tồn Khôi nhung tía, chị xuống giống 1.200 cây, đến nay tăng lên đạt khoảng 5.000 cây với diện tích 3ha.

Điều đặc biệt ở Khôi nhung tía là loại thảo dược rất dễ thẩm thấu vào cơ thể một cách hoàn toàn. Chính vì vậy, việc chế biến Khôi nhung tía để đưa ra thị trường không khó. Chị Thắng đã áp dụng phương pháp truyền thống dân gian là sấy, xao, nghiền, trộn, từ đó đã nghiên cứu và sản xuất thành công sản phẩm trà túi lọc “Trà lá khôi”. Sản phẩm được công nhận OCOP 3 sao, đã được giới thiệu tại Trung Quốc và Canada.

Sản phẩm trà túi lọc “Trà lá khôi” được giới thiệu tại các hội nghị xúc tiến đầu tư thương mại và du lịch trong và ngoài nước .

Chị Thắng cho biết: Do những đòi hỏi khắt khe về điều kiện sinh trưởng, Khôi nhung tía của HTX được trồng tự nhiên, hữu cơ. Nhờ vậy, dược tính của cây được giữ nguyên, sản phẩm tạo ra đáp ứng tiêu chuẩn của thị trường. Các chế phẩm từ Khôi nhung tía như trà túi lọc, cao lỏng hỗ trợ dạ dày không chỉ tiêu thụ mạnh trong nước mà còn được quảng bá, giới thiệu tại một số nước trên thế giới, mở ra hướng đi mới cho dược liệu Việt Nam.

Không chỉ dừng lại với Khôi nhung tía, hiện nay, HTX Dược liệu và Nông sản hữu cơ Mãn Đức do chị Thắng làm chủ đang tiếp tục nghiên cứu và mở rộng vùng trồng một số loại thảo dược quý bản địa như: Địa liền, gừng, nghệ, bách bộ, cỏ ngọt, mía dò... và thu mua chế biến các loại thảo dược như giảo cổ cam, dạ cẩm, nấm ngọc cẩu ... Chị Thắng chia sẻ: Tân Lạc nói riêng và khu vực Hòa Bình nói chung có rất nhiều tiềm năng, lợi thế để phát triển dược liệu dưới tán rừng. Bởi nơi đây có diện tích rừng lớn, điều kiện khí hậu ôn hòa và các điều kiện về thổ nhưỡng, nguồn nước rất phù hợp trồng các loại thảo dược quý. Đây sẽ là một thế mạnh của tỉnh nếu được tận dụng và khai thác một cách hiệu quả, bền vững.

Hiện nay, không chỉ cây Khôi nhung tía, nhiều loài dược liệu bản địa trên địa bàn tỉnh đang từng bước được khẳng định giá trị. Từ những tri thức dân gian, dưới sự hỗ trợ của khoa học và mô hình liên kết sản xuất, các loại dược liệu đã trở thành nguồn thu nhập ổn định, giúp bà con thoát nghèo, làm giàu ngay trên mảnh đất quê hương.

Thanh Hòa