“Giữa lửa” cho cam Cao Phong:

Kỳ 1 - Thời hoàng kim - Những mùa vàng rực rỡ

Có một thời, đi qua Cao Phong là đi giữa một miền hương ngan ngát và sắc vàng no ấm. Vùng đất ấy, từ một nông trường nhỏ bé nép mình ven Quốc lộ 6 đã vươn mình mạnh mẽ trở thành “thủ phủ cam” của cả miền Bắc, đưa hàng trăm hộ dân từ lam lũ vươn lên đổi đời, viết nên câu chuyện cổ tích giữa đời thường. Nhưng phía sau ánh hào quang rực rỡ ấy là cả một câu chuyện dài của tầm nhìn, khát vọng và cả những dự cảm mong manh về một thời phát triển nóng không thể tránh khỏi quy luật của tự nhiên.

Cây cam - cây vàng - cuộc sống ấm no

Những ai từng đặt chân đến Cao Phong vào độ cuối thu, đầu đông trong những năm tháng hoàng kim hẳn sẽ không bao giờ quên khung cảnh mùa cam chín rộ tại các đội Bắc Phong, Tây Phong, Dũng Phong. Đó không còn là những quả đồi đơn lẻ, mà là cả một biển vàng trải dài đến tận chân trời. Sắc vàng óng ả của quả quyện với màu xanh thẫm của lá, hương cam ngọt lành, tinh khiết lan tỏa trong từng cơn gió se lạnh, tạo nên một bản giao hưởng tuyệt vời của đất trời.

Ông Hà Ngọc Tuyền - Giám đốc Công ty TNHH MTV Cao Phong Hòa Bình, một trong những người gắn bó với thăng trầm của cây cam nơi đây vẫn nhớ như in không khí sôi động của những ngày ấy. Ánh mắt ông lấp lánh niềm tự hào khi hồi tưởng: “Có những năm, xe tải từ khắp các tỉnh, thành phố như Hà Nội, Hải Phòng, Quảng Ninh, Thanh Hóa... nối đuôi nhau trên Quốc lộ 6, chờ vào tận vườn để lấy hàng. Sau mỗi vụ cam là tiền trăm triệu, tiều tỷ. Người dân khi đó chỉ việc hái cam, cân rồi đếm tiền. Đó thực sự là thời kỳ rực rỡ, huy hoàng nhất của vùng cam Cao Phong.”

Giai đoạn 2010 - 2016 là đỉnh cao của cây cam, từng được xem là cây vàng, biểu hiện giàu có. Thiên nhiên ban tặng cho Cao Phong một món quà vô giá: nền thổ nhưỡng đất đỏ bazan xen lẫn đất feralit màu mỡ, cùng với khí hậu á nhiệt đới mát mẻ, chênh lệch nhiệt độ ngày đêm lớn. Chính những yếu tố “thiên thời, địa lợi” này đã tạo nên một hương vị cam Cao Phong không thể trộn lẫn: tép cam mọng nước màu vàng tươi, vị ngọt đậm đà xen lẫn chút thanh dịu, vỏ mỏng và gần như không có hạt. Những giống cam quý như Xã Đoài, Lòng vàng, V2... vốn được nhập về từ nông trường cũ, qua bàn tay chăm sóc, cải tiến và lai tạo của người dân đã được rải vụ thu hoạch gần như quanh năm, giúp nông dân có nguồn thu nhập ổn định và tạo dựng nên một thương hiệu riêng biệt.

Sản phẩm cam Cao Phong được dán nhãn truy xuất nguồn gốc

Thành công của cam Cao Phong không chỉ dừng lại ở những vụ mùa bội thu. Đó còn là câu chuyện về nỗ lực xây dựng và khẳng định thương hiệu một cách bài bản. Cột mốc đáng nhớ nhất vào năm 2014, khi Cam Cao Phong chính thức được Cục Sở hữu trí tuệ cấp bằng bảo hộ Chỉ dẫn địa lý. Đây là sự công nhận quý giá cho chất lượng và nguồn gốc xuất xứ, như một “tấm giấy thông hành” để vươn ra thị trường lớn.

Chỉ hai năm sau, niềm vui lại được nhân lên khi Viện Sở hữu trí tuệ quốc tế trao chứng thư “Top 10 thương hiệu, nhãn hiệu nổi tiếng Việt Nam”. Từ đây, thương hiệu cam Cao Phong thực sự cất cánh. Những trái cam vàng óng không chỉ phủ khắp các chợ truyền thống mà còn tự tin bước vào những hệ thống siêu thị hiện đại, khắt khe nhất như Big C, VinMart, Metro, BRG. Đỉnh cao của sự tự hào là khi cam Cao Phong được lựa chọn trở thành món tráng miệng sang trọng trên các chuyến bay của Hãng hàng không Quốc gia Việt Nam (Vietnam Airlines), đưa hương vị của núi rừng Tây Bắc đến với bạn bè trong nước và quốc tế.

Lễ hội cam được tổ chức hàng năm thu hút du khách đến thăm quan, tìm hiểu sản phẩm cam Cao Phong

Vào thời kỳ đỉnh cao, sản lượng toàn huyện Cao Phong (cũ) đạt hơn 30.000 tấn/năm, giá trị thu nhập bình quân đạt từ 500–700 triệu đồng/ha. Nhiều gia đình còn đạt doanh thu cả tỷ đồng sau mỗi vụ cam. Ông Phạm Văn Cường - một nông dân kỳ cựu ở khu 3 thị trấn Cao Phong (nay là xã Cao Phong) nhớ lại: Ngày đó, nhà nhà trồng cam, người người trồng cam. Báo chí còn gọi vui Cao Phong là vùng đất “một đêm thành tỷ phú”. Cam bán ngay tại vườn, giá cao mà thương lái còn phải đặt cọc trước cả tháng mới có hàng.

Anh Phạm Văn Cường gắn bó và tin tưởng vào tương lai cam Cao Phong

Khi cam trở thành biểu tượng đổi đời

Cây cam không chỉ mang lại tiền bạc, mà còn thay đổi toàn diện bộ mặt của một vùng quê nghèo. Những con đường đất lầy lội được thay thế bằng đường bê tông. Những ngôi nhà cấp bốn đơn sơ nhường chỗ cho những nhà tầng khang trang. Trong các vườn cam, hệ thống tưới nhỏ giọt, tưới tự động hiện đại được đầu tư. Tất cả những sự đổi thay kỳ diệu ấy đều từ những vườn cam mà nên.

“Trước đây, người dân chúng tôi làm nông nghiệp thuần túy vất vả lắm, quanh năm bán mặt cho đất, bán lưng cho trời mà vẫn nghèo. Từ khi chuyển sang trồng cam, cuộc sống thay đổi nhanh. Mười nhà thì có đến chín nhà khá giả, giàu. Có những người từ nông dân đã trở thành chủ doanh nghiệp, chủ hợp tác xã” – ông Tuyền kể lại.

Nhờ chăm sóc và thuân thủ các quy trình trồng cam, dự kiến vườn cam bói năm nay cho quả tốt

Để đáp ứng yêu cầu thị trường, các hợp tác xã kiểu mới ra đời. Người nông dân không còn sản xuất manh mún, tự phát mà chủ động học hỏi, áp dụng các quy trình canh tác tiên tiến như VietGAP, GlobalGAP. Họ bắt đầu làm quen với những khái niệm mới như truy xuất nguồn gốc, đầu tư vào bao bì, nhãn mác để nâng tầm giá trị sản phẩm. Lớp nông dân biết tổ chức sản xuất, áp dụng kỹ thuật, chịu khó đầu tư hình hành nhiều hơn.

Tiêu biểu như anh Phạm Văn Cường, một người nông dân ham học hỏi đã tự mày mò nghiên cứu, chế tạo thành công chế phẩm sinh học từ các nguyên liệu tự nhiên giúp thuốc bảo vệ thực vật bám dính tốt hơn, vừa giảm được 30% chi phí đầu vào, vừa tăng hiệu quả phòng trừ sâu bệnh và thân thiện với môi trường. “Nếu mình coi cây cam là của để dành cho con cháu đời sau thì phải đối xử với đất như với người thân trong gia đình” – anh Cường vừa nói, vừa vuốt nhẹ thân cây cam bắt đầu cho thu bói ở khu vườn 1ha.

Ánh vàng và những dự cảm

Tuy nhiên, chính sự thành công quá nhanh và quá lớn đã vô tình gieo mầm cho những thách thức trong tương lai. Cơn “sốt cam” lan rộng với tốc độ chóng mặt, diện tích mở rộng ồ ạt, thiếu kiểm soát, vượt xa quy hoạch. Nhiều gia đình vì chạy theo lợi nhuận trước mắt đã phá các loại cây khác, thậm chí trồng cam cả trên những sườn đồi dốc đứng, không phù hợp. Việc lạm dụng phân bón hóa học, thuốc bảo vệ thực vật tràn lan để tối đa hóa năng suất đã khiến cho đất đai dần bị thoái hóa, hệ vi sinh vật trong đất bị phá hủy, sức đề kháng của cây trồng suy kiệt.

“Thành công đôi khi làm người ta chủ quan. Ai cũng nghĩ cây cam là ‘cây tỷ’, mỏ vàng vô tận mà quên mất một quy luật đơn giản là đất cũng cần được nghỉ ngơi, cây cũng cần được phục hồi sau những mùa cho quả sai trĩu” – ông Tuyền thẳng thắn nhìn nhận lại.

Cùng lúc đó, tình trạng cam từ các vùng khác được nhập về, dán mác “Cam Cao Phong” và bán tràn lan trên thị trường với giá rẻ. Người tiêu dùng như lạc vào ma trận, không thể phân biệt thật giả. Thương hiệu Cam Cao Phong bị tổn thương.

Giữa muôn vàn thách thức đó, những người nông dân chân chính của Cao Phong vẫn giữ một niềm tin sắt đá. Ông Cường quả quyết: “Cam là linh hồn của mảnh đất này. Chỉ cần chúng ta giữ được đất, giữ được tâm của người làm nghề thì cam Cao Phong sẽ lại ngọt, lại thơm.

Thế nhưng, quy luật của tự nhiên vốn khắc nghiệt. Những dự cảm lo lắng bắt đầu trở thành hiện thực. Những đồi cam vốn xanh tốt bỗng dưng đồng loạt rụng lá. Bệnh vàng lá gân xanh (Greening) – căn bệnh nan y của cây có múi bắt đầu bùng phát và lây lan. Từ đỉnh cao của danh vọng, cam Cao Phong bước vào giai đoạn thử thách. Cam bắt buộc phải bước vào hành trình trình tái sinh đầy gian nan.

(Còn nữa)

Lê Chung