Mo Mường - từ hồn thiêng xứ Mường hướng đến Di sản văn hoá thế giới

Bài 2: Khẩn cấp bảo vệ di sản quý giá

Với những giá trị đặc biệt và được xác định là di sản “đang sống”, nhưng Mo Mường đứng trước nguy cơ mai một. Chính vì vậy, Phú Thọ và 5 tỉnh, thành phố có người Mường sinh sống đã và đang nỗ lực trên hành trình đưa Mo Mường đệ trình UNESCO ghi danh trong danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp .

Nguy cơ mai một, biến dạng

Thầy Mo chủ yếu là người cao tuổi.

“Với người Mường, mất Mo là cực kỳ nguy hiểm, bởi mất đi một sức mạnh miễn dịch, phòng vệ trước những luồng văn hóa ngoại lai có hại” - nhà nghiên cứu văn hoá, nghệ nhân ưu tú Bùi Huy Vọng nhận định.

Trong thời kỳ hội nhập, Mo Mường có nguy cơ bị mai một, biến dạng. Trong khi đó, một thời gian dài, Mo từng bị coi là mê tín dị đoan, cấm hoạt động; thậm chí nhiều vùng Mường không còn thực hành hoặc có nhưng không đầy đủ, dẫn đến nguy cơ nhận thức lệch lạc về giá trị di sản. Đam mê Mo, năm 27 tuổi, ông Bùi Văn Lựng (xã Mường Bi) đã thuộc nhiều bài, nhưng giai đoạn 1980-1990 khi Mo bị cấm là một nốt trầm. “Nếu không trân trọng và bảo vệ thì hồn thiêng của dân tộc chỉ còn là hoài niệm” - thầy Mo Lựng lo lắng.

Ngày nay, môi trường thực hành Mo Mường bị thu hẹp, chỉ còn một số nơi ở vùng Mường Bi, Mường Vang thực hành thường xuyên Mo trong 7 nghi lễ, tang lễ thực hành khoảng 35 giờ. Các vùng như Mường Động, Mường Thàng còn thực hành Mo khoảng 4 nghi lễ. Các vùng khác ở khu vực Hoà Bình chỉ thực hành Mo trong tang lễ và giản lược nhiều. Ngay cả một số người Mường cũng chưa hiểu hết giá trị của Mo. Không ít người trẻ không nghe, nói được tiếng dân tộc mình, trong khi Mo được diễn xướng và truyền khẩu bằng tiếng Mường.

Trong quá trình kiểm kê, khảo sát trực tiếp tại các vùng Mường, anh Bùi Văn Nam, cán bộ Sở VH-TT&DL nhận thấy, nhiều hình thức sinh hoạt tín ngưỡng liên quan đến Mo Mường đã mai một hoặc biến mất. Số lượng ông Mo giảm, những nghệ nhân hiểu biết và thực hành được hết các bài Mo còn rất ít, chủ yếu là người cao tuổi.

Thầy Mo Bùi Văn Khỉu (xã Cao Phong) năm nay gần 80 tuổi, sức khoẻ giảm dù tìm được truyền nhân Bùi Văn Quyện ở cùng xã, sinh năm 1971, nhưng vẫn chưa thành thạo. Bản thân ông khi học cũng phải 3 năm tu luyện mới có thể hành lễ. Tuy nhiên, nhiều thầy Mo không có học trò, khi về mường ma mang theo cả kho tàng di sản. Giới trẻ không nhiều người còn mặn mà, trong khi việc học lại đòi khỏi tiêu chuẩn khắt khe, tâm huyết và phải có nổ Mo (truyền thống gia đình) hoặc nếu không có phải đi mượn dòng Mo khác.

Thầy Mo Bùi văn Khỉu trao truyền nghề cho Học trò Bùi Văn Quyện.

Giữ di sản trường tồn cùng dân tộc

Nhận thức rõ giá trị của Mo Mường, tỉnh Hoà Bình (cũ) và tỉnh Phú Thọ (cũ) đã quan tâm và xác định đây là di sản cần bảo tồn và phát huy trong đời sống cộng đồng. Đây cũng là 2 tỉnh trước kia đã thành công trong việc đưa Mo Mường ghi danh vào danh mục Di sản văn hoá phi vật thể quốc gia.

Trong đó, ngay từ Nghị quyết Đại hội Đảng bộ tỉnh Hoà Bình (cũ) nhiệm kỳ 2015-2020 đã chỉ rõ nhiệm vụ: Kiểm kê, lập hồ sơ trình Bộ VH-TT&DL công nhận Mo Mường là di sản văn hóa quốc gia; xây dựng lộ trình lập hồ sơ khoa học trình UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể nhân loại. Ban Thường vụ Tỉnh ủy đã ban hành Chỉ thị về “Tăng cường sự lãnh đạo của các cấp ủy Đảng đối với công tác giữ gìn, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa Mo Mường”. Đến Nghị quyết Đại hội đại biểu Đảng bộ tỉnh nhiệm kỳ 2020-2025 tiếp tục xác định: Khẩn trương hoàn thiện các thủ tục trình UNESCO hồ sơ ghi danh Mo Mường vào danh sách di sản văn hoá phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp...

Trên cơ sở các chỉ thị, nghị quyết mang tính đột phá, Ban Chỉ đạo Mo Mường được thành lập; các đề án, kế hoạch chuyên đề được ban hành. Tiêu biểu như Đề án Bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa Mo Mường Hòa Bình giai đoạn 2019-2025 và những năm tiếp theo; Đề án Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa dân tộc Mường và nền "Văn hóa Hòa Bình” giai đoạn 2023-2030...

Đáng chú ý, năm 2016, UBND tỉnh đã phê chuẩn Bộ chữ dân tộc Mường Hòa Bình; sau đó ban hành Đề án dạy và học tiếng dân tộc Mường. Lần đầu tiên trong lịch sử hàng nghìn năm, người Mường đã có chữ viết chính thức, thay vì chỉ truyền khẩu. Điều này có ý nghĩa quan trọng trong việc ghi lại các áng Mo bằng chính chữ của dân tộc.

Từ những quyết sách đúng đắn, hợp ý Đảng, lòng dân, công tác bảo vệ và phát huy giá trị di sản Mo Mường có bước chuyển tích cực. Đầu năm 2025, đồng bào xứ Mường phấn khởi khi Dự án Khu không gian bảo tồn Di sản văn hoá Mo Mường gắn với dịch vụ du lịch tại xã Hợp Phong (cũ), nay là xã Cao Phong trên 36,02ha được khởi công. “Gia đình tôi sẵn sàng giao đất và mong dự án sớm thành hiện thực để Mo Mường sống mãi và được quảng bá rộng rãi” - bà Bùi Thị Như kỳ vọng.

Nghệ nhân nhân dân Bùi Văn Minh truyền dạy Mo Mường. Ảnh: TL

Bên cạnh đó, công tác kiểm kê di sản; sưu tầm, biên soạn tài liệu, nghiên cứu giá trị của Mo Mường được quan tâm. Khôi phục các lễ hội truyền thống, mở lớp truyền dạy, tạo môi trường thuận lợi để thực hành và tuyên truyền, quảng bá giá trị Mo Mường. Vùng Mường Vang đã mở được lớp truyền dạy Mo Mường cho 40 học viên; không chỉ nam giới, người trung - cao tuổi mà cả phụ nữ, trẻ tuổi cũng tham gia.

Đội ngũ nghệ nhân Mo được thống kê, động viên kịp thời. Hằng năm, công tác lựa chọn, lập hồ sơ đề nghị công nhận nghệ nhân Mo Mường là nghệ nhân ưu tú được quan tâm.

Lễ cầu ngư trên sông Đà, phường Hoà Bình mở đầu bằng nghi lễ Mo Mường.

Ông Bùi Văn Nỏm, Chủ nhiệm danh dự CLB Mo Mường Lạc Sơn thông tin: CLB có 47 thành viên. Dù thay đổi địa giới hành chính khi sáp nhập các xã, CLB vẫn sinh hoạt định kỳ. Không chỉ nghệ nhân Mo, CLB còn kết nạp những nhà nghiên cứu và người muốn học hỏi, theo nghề Mo. Từ khi thành lập CLB, hoạt động Mo Mường trên địa bàn bài bản, quy củ hơn.

Đó là những việc làm thiết thực, nền tảng quan trọng để bảo tồn và phát huy giá trị Mo Mường trong đời sống xã hội, góp phần đưa di sản quý giá này vươn tầm thế giới.

Cẩm Lệ