Mo Mường - từ hồn thiêng xứ Mường hướng đến Di sản văn hoá thế giới

Người Mường ở nước ta cư trú đông nhất tại tỉnh Phú Thọ mới. Trải qua hàng nghìn năm, đồng bào đã sáng tạo, chắt lọc, lưu giữ kho tàng di sản văn hóa phong phú, đặc sắc. Trong đó, Mo là một hiện tượng văn hóa nổi trội, đặc biệt quý giá, được coi là hồn thiêng của dân tộc. Mo Mường đã được công nhận Di sản văn hoá phi vật thể quốc gia và đang trong lộ trình ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Di sản vô giá này cần được bảo vệ và phát huy, nhất là sau hợp nhất trong không gian văn hoá Đất Tổ.

Kỳ 1: Tinh hoa văn hoá của người Mường

Mo Mường được ví như bộ bách khoa thư dân gian về người Mường , với số câu thơ mo đồ sộ. Tất cả những gì có trong Mo đều có ở dân tộc Mường. Mo là tinh hoa văn hoá, điểm tựa tinh thần, góp phần hình thành nên cốt cách, tâm hồn của người Mường. Đây được coi là sáng tạo vĩ đại của người Mường và xứng đáng được vinh danh.

Di sản văn hoá đồ sộ

Mo Mường được thực hiện trong các nghi lễ quan trọng.

Tỉnh Hòa Bình (cũ) là “thủ phủ” của người Mường, chiếm khoảng 64% dân số và từng được đặt tên là “tỉnh Mường”. Sau hợp nhất 3 tỉnh Hoà Bình, Phú Thọ, Vĩnh Phúc thành tỉnh Phú Thọ mới, dân tộc Mường chiếm khoảng 27%. Người Mường còn cư trú tại các tỉnh giáp ranh (Ninh Bình, Sơn La, Thanh Hoá) và Thành phố Hà Nội, tỉnh Đắk Lắk khi điều chỉnh địa giới hành chính, di dân. Trải qua hàng nghìn năm, dù chỉ truyền khẩu, Mo Mường vẫn hiện diện trong cuộc sống đồng bào, trở thành hồn thiêng của dân tộc.

Mo được thực hành trong các nghi lễ gắn với đời sống tín ngưỡng của người Mường từ khi sinh ra đến khi về với mường ma. Bất cứ gia đình nào ở xứ Mường, dù giàu hay nghèo khi có người mất đều mời thầy Mo về làm lễ. Qua kiểm kê tại khu vực Hoà Bình, có 23 nghi lễ sử dụng Mo, nhiều nhất là trong tang lễ, ngoài ra là các nghi lễ cầu phúc lộc, mạnh khỏe, trừ tà, lễ hội dân gian... Mo Mường về hình thức thể hiện là những áng mo kể chuyện - mo sử thi, mo nghi lễ, mo nhòm - tả cảnh.

Mo Mường có dung lượng khổng lồ với vài chục nghìn câu thơ, văn vần chia thành các roóng Mo, cát Mo (chương, hồi) và ảnh hưởng sâu sắc, chi phối mọi mặt đời sống của người Mường. Mo cấu thành từ 3 lĩnh vực chính: lời mo và diễn xướng, môi trường diễn xướng, nghệ nhân mo; trong đó lời mo gắn liền với nghệ nhân mo là quan trọng nhất. Không gian diễn xướng trong cộng đồng hay gia đình. Trong quá trình làm lễ, ông Mo có vai trò là người “thông quan” với thế giới vô hình, dẫn dắt linh hồn người đã khuất về với tổ tiên; truyền đạt tư tưởng, triết lý, ước muốn của người Mường. Họ là những trí thức dân gian, người có uy tín trong cộng đồng. Khi làm lễ, họ luôn mang theo túi khót chứa những cổ vật như chuông đồng, xương, nanh mãnh thú... được sưu tập, truyền đời để hộ thân cũng là di sản vật thể quý.

Đồ trong túi khót của ông Mo.

Từ những nghiên cứu đã làm sáng tỏ giá trị, tầm vóc của Mo Mường. Trong những câu thơ Mo đồ sộ bao hàm gần như toàn bộ về người Mường, văn hóa Mường và người Việt cổ hàng nghìn năm qua, gồm: tất cả các yếu tố và loại hình văn hóa dân gian; chuyển tải tín ngưỡng, giá trị nhân văn, cách ứng xử của con người, tri thức dân gian... Ngôn ngữ trong Mo là kho từ vựng tiếng Mường với nhiều từ cổ là tài sản quý giá.

Xứng tầm di sản văn hoá thế giới

Những công trình nghiên cứu văn hóa, văn học, nhân học đã khắc họa thêm sức sống của Mo Mường. Mo phản ánh nhân sinh quan, vũ trụ quan, tái hiện lịch sử loài người - những giá trị vượt ra khỏi tư tưởng của một dân tộc, như sử thi “Đẻ đất, đẻ nước”. Phản ánh sự phát triển của xã hội, mối quan hệ giữa con người với nhau đấu tranh để manh nha hình thành xã hội có giai cấp (chuyện Đẻ Tá Cài, Đẻ Tá Cần). Phản ánh việc phát minh ra lửa; những sáng tạo trong quá trình tạo dựng cuộc sống để tồn tại và phát triển (chuyện Xin lửa, Đẻ bát, sanh, ninh, đẻ dầu đèn, đẻ tlống thôm, làm nhà).

Trong Mo còn có những bài học về đời sống cộng đồng và xã hội. Đó là bài học về sự đoàn kết (chuyện Tìm Chu tìm Lội, kéo cây chu đồng làm nhà, săn muông); bài học về sự vong ơn bội nghĩa sẽ dẫn đến những hậu quả khôn lường (chuyện Đốt nhà Dịt Dàng)... Nhiều hình ảnh thần trong Mo chỉ là cái vỏ, còn phẩm chất đã được nhân tính hóa, có giá trị nhân văn sâu sắc.

Thầy Mo Nguyễn Văn Tiện nhiều năm gắn bó với nghề làm phúc.

Thầy mo Nguyễn Văn Tiện, phường Thống Nhất đã ở cái tuổi xưa nay hiếm nhưng vẫn tinh anh, chia sẻ: Lắng nghe, hiểu sâu các áng Mo mới thấy hết đạo lý nhân văn. Mo không hề mê tín dị đoan, mà nổi bật là những lời răn dạy làm người, đối nhân xử thế, tránh xa thói thư tật xấu... Đặc biệt, khi người Mường gặp những biến cố, Mo nâng đỡ tinh thần để vượt qua. Mo là nghề làm phúc, truyền nét đẹp cho đời.

Ví như trong Mo “Cuổi lìa”, người quá cố nhắn nhủ con cháu điều hay lẽ phải: "Các con ở lại ngày sau/ Thương yêu nhau như nước chảy chung dòng/ Chớ thấy con lợn béo nhà người ta mà mơ xà mơ xẻo...”. Những bản "di chúc” vô giá như vậy đã dung dưỡng tâm hồn người Mường.

Là người tâm huyết nghiên cứu văn hóa Mường, nghệ nhân ưu tú Bùi Huy Vọng, xã Lạc Sơn đúc rút: Mo Mường là hiện tượng văn hóa nổi trội, di sản văn hóa tiêu biểu, quý giá, xứng đáng được tôn vinh tầm cỡ thế giới.

Nhiều nhà nghiên cứu và học giả trong, ngoài nước cũng đánh giá, Mo Mường là sáng tạo vĩ đại của người Mường, hội tụ gần như toàn bộ những giá trị hợp thành văn hoá Mường. Mo góp phần hình thành nên cốt cách người Mường và vùng đất xứ Mường, cũng như bảo vệ, sàng lọc văn hóa Mường trong tất cả các biến thiên lịch sử để trường tồn. Đó như "Bộ bách khoa thư dân gian” về người Mường, chứa đựng những tinh hoa văn hóa cần được hiểu biết thấu đáo và đáng được tôn vinh, lưu truyền.

Cẩm Lệ