Bảo tồn nghi lễ trong hát Xoan cổ

Trình diễn hát Xoan tại Đình Thét xã Kim Đức.

PTĐT - Hát Xoan Phú Thọ thuộc loại hình dân ca lễ nghi phong tục, hội tụ đa yếu tố nghệ thuật như nhạc, hát, múa... thường được biểu diễn vào dịp đầu Xuân đã trở thành một trong những nét sinh hoạt văn hóa độc đáo, là di sản văn hóa phi vật thể quý giá của vùng Đất Tổ.

Trải qua bao thăng trầm lịch sử, 4 phường Xoan gốc là Thét, Phù Đức và Kim Đái thuộc xã Kim Đức, phường Xoan An Thái xã Phượng Lâu (thành phố Việt Trì) vẫn bảo tồn được những nghi lễ trong Xoan cổ. Trong hát Xoan cổ thường có 3 chặng hát: Thứ nhất là hát nghi lễ mời vua, thành hoàng làng về ăn tết, dự hội nghe hát, phù hộ cho dân làng được bình an, no đủ; thứ hai là hát quả cách (mỗi quả cách là một tiết mục múa hát với nội dung cầu cho làng dân khang, vật thịnh hoặc mô tả đời sống sinh hoạt của người dân, ca ngợi bốn mùa hoặc kể các tích truyện xưa), hai lối hát này được hát ở trong đình; thứ ba là hát hội (trong đó có hát giao duyên) - bày tỏ khát vọng cuộc sống, tình cảm, tình yêu nam nữ và phục vụ nhu cầu văn hóa của cộng đồng, được thể hiện qua hình thức hát đối đáp giữa trai, gái trong làng và các Đào, Kép của phường Xoan… được hát ở ngoài sân đình.

Theo ông Nguyễn Xuân Hội- Trùm phường Xoan Phù Đức thì vào mùa xuân, ba anh em Hùng Vương đi tìm đất dựng thành, nhân lúc nghỉ chân ở ven rừng, vua trông thấy lũ trẻ chăn trâu đùa nghịch và hát đồng dao. Vua cho gọi chúng đến trò chuyện và bảo chúng hát cho nghe. Nghe xong, vua truyền dạy cho lũ trẻ những điệu hát múa của người Lạc Việt trên đất Văn Lang.

Để tưởng nhớ ơn vua, nhân dân quanh vùng đã dựng ngôi miếu trên gò đất đó để thờ vua, đó chính là miếu Lãi Lèn xã Kim Đức, thành phố Việt Trì ngày nay. Vào đêm mùng 3, sáng mùng 4 tháng Giêng dân làng tổ chức những canh hát nghi lễ để thờ vua - trình diễn lại những điệu hát múa được vua trao truyền, với mục đích cầu mong vua ban phúc cho dân làng. Trong hát nghi lễ thờ vua gồm 5 bài: Hát nhập tịch mời vua: Mời vua lên ngự ngai vàng/ Vua về phù hộ để làng sống lâu, sau đó là bài “Giáo trống”, “Giáo pháo”, “Thơ nhang” và “Đóng đám”. Sau 5 bài hát này là đến hát quả cách. Tại các đình, miếu chỉ hát 13 quả cách còn quả cách thứ 14 là hát ở các làng kết nước nghĩa.

Phường Xoan An Thái trình diễn Hát Xoan tại Đình Hùng Lô.

Ở mỗi phường Xoan gốc đều có tích và những nét đặc trưng riêng nhưng về cơ bản vẫn giữ được giá trị văn hóa trong những lời Xoan cổ và các nghi lễ hát Xoan cổ là hát thờ vua, hát nước nghĩa. Theo lời của nghệ nhân Nguyễn Thị Lịch- Trùm phường Xoan An Thái xã Phượng Lâu thì nguồn gốc của hát Xoan An Thái bắt nguồn từ hình thức hát thờ các Vua Hùng ở nước ta. Tương truyền, sau khi thắng giặc trở về, nhà vua đưa quân đi du xuân, đến làng An Thái bây giờ thì vợ vua bị đau bụng khá lâu mà chưa sinh nở được, trong làng có một người con gái tên là Quế Hoa hát hay, múa dẻo đã hát cho vợ vua nghe, Quế Hoa hát đến đâu vợ vua an thai đến đó nên đã cho đón Quế Hoa vào cung, đi đến làng Cao Mại huyện Lâm Thao thì sinh con tại đó, hiện nay ở Cao Mại vẫn thờ con của vua Hùng, làng Cao Mại đã kết nước nghĩa với phường xoan An Thái cho đến ngày nay.

Hàng năm, làng Cao Mại vẫn đón phường Xoan An Thái sang hát thờ con vua Hùng. Trong những năm còn khó khăn thì tục hát thờ vua vào sáng mùng 1 tết, mùng 7 tháng Giêng, mùng 10 tháng 3 và mùng 9 tháng 9 tại Miếu Cấm và đình An Thái, xã Phượng Lâu vẫn được duy trì cho đến ngày nay.

Các đào, kép Xoan nhí trình diễn hát Xoan tại Miếu Lãi Lèn.

Ở phường Xoan Thét thường tổ chức hát Xoan trong sáng mùng 3 tết, ngày mùng 10 tháng 3 và ngày 11 tháng 9 âm lịch. Vẫn đầy đủ 3 chặng hát nhưng trong hát thờ thì phường Xoan Thét không hát bài Mời vua mà chỉ hát Giáo trống, Giáo pháo, Thơ nhang và Đóng đám. Còn ở phường Xoan Kim Đái trước đây, vào tối mùng 1 tết làm lễ rước vua từ Miếu về Đình, trên đường đi thì hát nhập tịch nhưng hiện nay không còn duy trì mà hàng năm chỉ hát Xoan trong sáng mùng 2 tết (ngày mở cửa đình), mùng 7 tháng Giêng, mùng 10 tháng 3 và 12-9 với đầy đủ 3 chặng hát, trong đó chặng hát nghi lễ mở đầu với các bài Giáo trống, Giáo pháo, Thơ nhang, Đóng đám rồi mới đến bài Mời vua. Thứ tự các bài hát và ngày tổ chức có đôi chút khác biệt giữa các phường Xoan nhưng vẫn giữ được nghi lễ trong Xoan cổ và đều tổ chức hát trong ngày Giỗ Tổ mùng 10 tháng 3.

Với những giá trị lịch sử, văn hóa, đặc sắc của loại hình nghệ thuật độc đáo này và những nghi lễ trong hát Xoan còn được lưu giữ và bảo tồn cho đến ngày hôm nay, ngày 24 tháng 11 năm 2011, Tổ chức UNESCO đã chính thức công nhận Hát Xoan Phú Thọ là di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của nhân loại và ngày 8 tháng 12 năm 2017 đã chính thức trở thành Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

Phương Thanh