Độc đáo hát Quan họ trùm đầu ở Viêm Xá

Khu Viêm Xá (làng Diềm), phường Hòa Long (thành phố Bắc Ninh, tỉnh Bắc Ninh) mang dáng cổ kính. Làng Diềm xưa có hình thức sinh hoạt Quan họ rất đặc biệt, không thể tìm thấy ở bất kỳ một làng Quan họ gốc nào khác, đó là tục hát trùm đầu. Đến nay thế hệ các liền anh, liền chị của làng vẫn luôn trân trọng và tự hào mỗi khi nhắc đến.

Các nghệ nhân cao tuổi của Viêm Xá kể lại rằng, những năm cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, nơi đây vẫn còn tục hát Quan họ trùm đầu. Vào những đêm thu trăng sáng, các liền anh Quan họ làng Diềm lại trùm lên đầu mình một cái áo hoặc cái khăn, kéo nhau đôi ba anh từ chỗ ngủ bọn của mình đến chỗ ngủ bọn của các liền chị để hát. Các liền anh đến, đứng bên này hàng rào, cất tiếng hát gọi bạn. Các liền chị nằm trong nhà, nghe tiếng hát của bạn thì kéo nhau ra hè, nơi có ánh trăng rọi sáng để hát đối vọng sang. Họ hát những bài Quan họ và cũng hát đối giọng như các canh hát Quan họ thông thường. Hát trùm đầu chỉ cần ca những câu giao duyên nam nữ giọng vặt, không phải hát những câu thuộc giọng lề lối. Quan họ trùm đầu không cần hát đôi mà thường là cả bọn nam ca với cả bọn nữ nhưng vẫn phải theo đúng giọng đối giọng. Người Viêm Xá gọi đây là hát trùm đầu, không gọi là hát Quan họ, vì theo quan niệm của nghệ nhân thì hát Quan họ phải có lề lối, trước là giọng lề lối sau giọng vặt, còn hát trùm đầu thì không có lề lối.Xưa Viêm Xá có tới 5 bọn Quan họ nam và 5 bọn Quan họ nữ với hàng trăm liền anh, liền chị gồm các lứa tuổi, thường xuyên sinh hoạt ở các nhà chứa khác nhau. Vì thế, vào những đêm trăng sáng mùa thu sẽ có tới 5 điểm hát Quan họ trùm đầu, tạo nên những buổi sinh hoạt Quan họ sôi động. Đặc biệt hơn nữa trong hình thức sinh hoạt Quan họ trùm đầu là người dân trong xóm trong làng đến nghe, xem và cổ vũ rất đông, không giống ở hình thức hát canh Quan họ, người hát đồng thời là người nghe, người thưởng thức và thường là không có khán giả. Những canh hát Quan họ trùm đầu như vậy kéo dài từ chập tối đến tận khuya khi chùa Diềm thỉnh chuông về sáng.

Thế hệ liền anh, liền chị Quan họ Viêm Xá ngày nay luôn biết trân trọng nét độc đáo riêng có của quê hương.

Theo các nhà nghiên cứu thì hát Quan họ trùm đầu là một phong tục rất cổ, nếu như sinh hoạt Quan họ đậm đặc nhất vào mùa xuân, trong dịp lễ hội của các làng xóm, thì hát Quan họ trùm đầu lại chỉ diễn ra vào mùa thu - mùa của hát trống quân và cũng chỉ sinh hoạt vào những đêm tràn ngập ánh trăng nên rất có thể tục hát Quan họ trùm đầu vừa là dấu ấn của hát ghẹo vốn xa xưa có ở làng Diềm vừa chịu ảnh hưởng của nghệ thuật hát trống quân - một loại hình dân ca phổ biến ở Bắc Ninh xưa. Cũng bởi vậy mà có không ít bài Quan họ với lối ca bốn tiếng sau trước rồi mới hát cả câu, đó là sự ảnh hưởng của lối hát trống quân.Nghệ nhân Nguyễn Thị Hài, sinh năm 1956, có hơn 50 năm chơi và truyền dạy Quan họ cho biết: Dân ca Quan họ đã phản ánh một phần hoạt động, lề lối, tập quán đặc sắc của mỗi làng Quan họ. Ở Viêm Xá ngoài những nét chung trong sinh hoạt văn hóa Quan họ thì có hát Quan họ trùm đầu là nét độc đáo, tạo nên bản sắc riêng để phân biệt với hát canh, hát hội, hát chúc, hát thờ.Hát Quan họ trùm đầu là nét đặc trưng của làng Diềm, đây được coi là bước khởi đầu của một liền anh, liền chị trong quá trình tập chơi và ngủ bọn Quan họ. Từ khi được đi ngủ bọn, thì các liền anh, liền chị được thế hệ trên truyền dạy cho vốn liếng từ câu hát đến lời ăn tiếng nói. Suốt những năm tháng ngủ bọn, đi hát trùm đầu như một bước tích lũy vốn liếng để các anh Hai, chị Hai trở thành những liền anh, liền chị tham gia các canh hát chuẩn mực để ca “đủ lối, đủ câu”.Ca hát Quan họ là một sinh hoạt văn hóa độc đáo của nhân dân vùng Kinh Bắc xưa, là tổng thể những giá trị văn hóa, văn nghệ dân gian hợp thành, kiệt tác sáng tạo truyền miệng của nhân dân qua nhiều thế hệ, một kho tàng âm nhạc dân gian phong phú. Qua thời gian, mỗi làng Quan họ đều có sự sáng tạo và những nét riêng được kết thành từ nhiều yếu tố văn hóa đặc trưng, khác nhau, tạo nét độc đáo, riêng có của làng mình.Ngày nay, Viêm Xá dù không còn tục hát Quan họ trùm đầu nhưng trong tiềm thức của các nghệ nhân gạo cội thì đây vẫn luôn là kí ức đẹp để kể lại cho thế hệ sau bằng niềm tự hào, trân trọng nét độc đáo của quê hương, đồng thời cũng là sự nhắn nhủ với lớp lớp các thế hệ về trách nhiệm gìn giữ, phát huy giá trị di sản dân ca Quan họ trong cuộc sống hôm nay.

TK

(Theo baobacninh.com.vn)