Nam Cường - Miền hát giữ nghĩa, giữ tình

Bên bờ sông Hồng lững lờ trôi, làng Nam Cường (xã Thanh Uyên, huyện Tam Nông cũ) nay là xã Hiền Quan hiện ra yên bình giữa màu xanh mướt của đồng lúa và bãi ngô ven sông. Dòng sông ấy bao đời nay đã chứng kiến cuộc sống lao động, sinh hoạt và cả những điệu hát dân gian mượt mà của người dân nơi đây. Trong tiếng sóng vỗ nhịp bờ, câu hát Ghẹo vẫn vang lên, đằm thắm như tình người Đất Tổ - hát để kết nghĩa, để giữ tình, để gìn giữ hồn quê qua từng nhịp sống.

Phường Ghẹo Nam Cường biểu diễn hát Ghẹo

Nét duyên từ những câu hát mộc mạc

Từ xa xưa, vùng đất Nam Cường được biết đến là cái nôi của làn điệu hát Ghẹo - một loại hình diễn xướng dân gian độc đáo, kết tinh từ mối giao hòa văn hóa giữa người Kinh và người Mường. Theo bà Phạm Thị Doanh, Phó Chủ nhiệm Câu lạc bộ hát Ghẹo làng Nam Cường, hát Ghẹo ra đời gắn với câu chuyện kết nghĩa giữa dân làng Nam Cường với đồng bào Mường ở Hùng Nhĩ và Thục Luyện, trong dịp dựng lại ngôi đình thờ Công chúa Xuân Nương. “Cảm kích tấm lòng của bạn làng, người Nam Cường đã cùng họ hát để kết tình, kết nghĩa - gọi là hát Nước Nghĩa. Những câu hát không phải để kết duyên đôi lứa, mà để kết nghĩa anh em, bạn bè,” bà Doanh chia sẻ.

Không có nhạc đệm, không giáo trình, hát Ghẹo mộc mạc, ngẫu hứng mà duyên dáng lạ thường. Từng câu, từng chữ là sự ứng tác tài hoa, phản ánh tâm hồn hóm hỉnh, tinh tế của người dân quê. “Chúng tôi hát bằng cảm xúc thật, không có bài bản cố định. Cứ thế, bên nam bên nữ đối đáp suốt đêm, vừa hát vừa cười, vừa gửi gắm tình làng nghĩa xóm,” bà Doanh nói, ánh mắt ánh lên niềm tự hào.

Không cầu kỳ nghi lễ như quan họ hay ca trù, hát Ghẹo thường vang lên ở sân đình, bên bến nước hay trong những đêm hội làng. Một cuộc hát thường chia làm bốn chặng: Ví đãi trầu - Giọng sổng - Sang giọng - Ví tiễn chân.

Theo bà Phạm Thị Hồng, thành viên Câu lạc bộ hát Ghẹo, mỗi chặng mang một sắc thái riêng: “Ví đãi trầu là chào hỏi, mời trầu; Giọng sổng là lời hát tình cảm giữa nam và nữ; Sang giọng thường ca ngợi cảnh sắc quê hương, lao động sản xuất; còn Ví tiễn chân thì thêm chút giận hờn, lưu luyến khi chia tay.” Những câu hát tưởng đơn sơ, nhưng lại chứa đựng triết lý sống và tình cảm chân thành của người dân vùng Đất Tổ: “Anh về em chẳng cho về, em nắm vạt áo em đề câu thơ.”

PGS.TS Lê Văn Toàn, nguyên Viện trưởng Viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam, đánh giá: “Hát Ghẹo là sản phẩm âm nhạc mang đậm tinh hoa vùng đất cổ Phú Thọ, phản ánh sự uyển chuyển, sáng tạo trong dân ca cổ Việt Nam. Từ Ví đãi trầu đến Ví tiễn đưa, đó là chuỗi cảm xúc nối dài, khép lại bằng dư vị lưu luyến, rất riêng của hát Ghẹo.”

Các thành viên Câu lạc bộ hát Ghẹo làng Nam Cường hướng dẫn các làn điệu cho thế thệ trẻ. Ảnh Ngọc Tùng

Giữ hồn dân ca giữa dòng chảy hiện đại

Trải qua bao thăng trầm, Nam Cường là làng duy nhất còn lưu giữ được hát Ghẹo nguyên bản. Từ năm 1996, phường hát Ghẹo được khôi phục với gần 50 thành viên, chủ yếu là các cụ cao niên. Mỗi buổi sinh hoạt của câu lạc bộ là một buổi hội ngộ ấm cúng, nơi tiếng hát xen lẫn tiếng cười, nơi những người đã ngoài tuổi tám mươi vẫn ngân nga câu hát của tuổi trẻ.

Bà Phạm Thị Thịnh, một thành viên lâu năm, xúc động nói: “Hát Ghẹo đã ngấm vào máu thịt rồi. Dù đi làm đồng, đi chợ hay lúc nghỉ ngơi, chúng tôi vẫn hát - hát để nhớ quê, để lòng thấy yên bình”.

Không chỉ dừng lại ở việc hát để vui, người dân Nam Cường còn trăn trở làm sao để làn điệu quê hương được truyền lại cho lớp trẻ. Các thành viên câu lạc bộ đã phối hợp với trường học trong xã, tổ chức các buổi dạy hát, giúp học sinh làm quen với lời ca, nhịp phách và lối đối đáp truyền thống.

Bà Phạm Thị Mão, người gắn bó với phường Ghẹo hơn nửa thế kỷ, bày tỏ mong muốn: “Chúng tôi chỉ mong có thêm sự quan tâm, hỗ trợ để hát Ghẹo được đưa vào giảng dạy trong trường học, để con cháu sau này vẫn còn giữ được bản sắc quê hương”.

Giữa guồng quay của cuộc sống hiện đại, những câu hát Ghẹo vẫn vang lên giữa làng quê Nam Cường - mộc mạc mà sâu lắng. Tiếng hát ấy không chỉ là sợi dây kết nối cộng đồng, mà còn là minh chứng cho sức sống bền bỉ của văn hoá dân gian Phú Thọ.

Hát Ghẹo - từ một hình thức diễn xướng mộc mạc nay đã trở thành di sản tinh thần quý giá, góp phần làm nên “duyên thắm” cho vùng Đất Tổ. Trong mỗi câu hát, người ta vẫn thấy thấp thoáng bóng dáng những con người chân chất, giàu tình nghĩa, và nghe vang vọng đâu đây tiếng gọi của cội nguồn dân tộc.

Trọng Khánh