Người “giữ hồn” văn hóa Mường từ việc tự học, đam mê nghiên cứu

Khi nhắc đến những người nghiên cứu văn hóa dân tộc Mường ở Việt Nam, ai cũng đều biết đến ông Bùi Huy Vọng ở xóm Bưng Cọi, xã Hương Nhượng, huyện Lạc Sơn, tỉnh Hòa Bình (cũ), nay là xã Lạc Sơn, tỉnh Phú Thọ. Không qua bất cứ trường lớp chính quy nào, nhưng với niềm đam mê, ông đã tự học, tự rèn để trở thành gương mặt tiêu biểu trong nghiên cứu về văn hóa Mường.

Kiên trì tự học, đam mê nghiên cứu

Năm 1985, khi tốt nghiệp THPT và tròn 18 tuổi, Bùi Huy Vọng nhập ngũ và được điều động lên Lào Cai đóng quân bảo vệ biên giới. Ba năm trong quân ngũ rèn cho ông tính kỷ luật, sự kiên trì và tinh thần vượt khó. Xuất ngũ trở về quê hương, ông gắn bó với đồng ruộng, cộng đồng Mường. Năm 1999, khi làm nhân viên điểm Bưu điện văn hóa xã, ông “bén duyên” với con đường sưu tầm, nghiên cứu văn hóa Mường.

Ông Bùi Huy Vọng (ngoài cùng bên trái) miệt mài đến các làng Mường sưu tầm, nghiên cứu văn hoá Mường.

Không có điều kiện học đại học, ông xác định con đường tự học để trang bị cho mình kiến thức, kỹ năng, phương pháp tư duy, nghiên cứu khoa học xã hội và nhân văn. Ông mua máy tính, máy quay nhỏ và mày mò cách dùng; kết nối internet để học tiếng Anh, tiếng Hán; tìm đọc sách của các bậc tiền bối...

Từ những bước đi đầu tiên ấy, ông bắt đầu những chuyến điền dã. Hơn 26 năm qua, đôi chân ông đã rong ruổi khắp các làng Mường ở Hòa Bình và Thanh Hóa, tìm gặp các nghệ nhân, thầy mo, bà mỡi... để sưu tầm tư liệu, nghiên cứu phong tục, các lễ hội, trò chơi dân gian, những áng mo Mường... Con đường gian truân, trong túi không có đồng lương, chỉ có những giọt mồ hôi thấm đẫm, ông vẫn kiên định theo đuổi đam mê. Có lễ hội phải mất hàng chục năm mới phục dựng được trọn vẹn, nhưng ông vẫn miệt mài, kiên trì.

Ông đã tham gia sưu tầm, khảo cứu, phục dựng các di sản văn hóa Mường; nổi bật như các lễ hội: Đình Khênh, Đu Vôi, Đình Khói, Đình Băng, Đền Trường Khạ... ở vùng Mường Vang. Tham gia viết hồ sơ khoa học phục dựng trò chơi dân gian Vật Mường và phản biện tại các hội đồng khoa học cấp tỉnh.

Với hiểu biết và uy tín của mình, ông còn được mời tham gia nhiều đề tài khoa học cấp bộ và cấp tỉnh như: “Nghệ thuật diễn xướng Mo Mường”, “Xây dựng Bộ gõ, biên soạn Tài liệu dạy - học chữ Mường tại tỉnh Hòa Bình”, “Từ điển Việt - Mường”, “Từ điển tiếng Mường” do Viện Ngôn ngữ học chủ trì; tham gia viết “Địa chí Hòa Bình” và một số đề tài khoa học khác.

Ông Bùi Huy Vọng gặp gỡ các nghệ nhân để sưu tầm làn điệu dân ca Mường.

Gìn giữ và lan tỏa “kho báu” của dân tộc Mường

Từ năm 2013, ông Vọng tham gia tổ chức sưu tầm, ghi âm, ghi hình và phục dựng gần 50 cuộc hát dân ca Mường, góp phần nghiên cứu, bảo tồn và phát huy các giá trị tốt đẹp của văn hóa Mường. Đặc biệt, ông đã góp phần phục dựng nghệ thuật hát dân ca Mường như: Thường Rang, Bộ mẹng, hát đúp giao duyên. Nhờ vậy, 9 câu lạc bộ hát dân ca Mường được thành lập, quy tụ hơn 200 nghệ nhân.

Không dừng lại ở bản làng, để lan toả văn hoá dân tộc trên không gian số và tiếp cận được với công chúng, nhất là giới trẻ, ông đã lập 3 kênh Youtube: VongBui TV, VongBui TV2, Nhịp sống xứ Mường. Các kênh đã thu hút hơn 60.000 người theo dõi, hàng trăm triệu lượt xem, lưu giữ hơn 6.000 video về văn hoá Mường.

Bản thân ông hiểu rằng, bảo tồn di sản không chỉ là khôi phục một lễ hội hay một làn điệu dân ca, mà còn giữ gìn bản sắc - “tấm lá chắn” giúp cộng đồng “đề kháng” trước văn hóa ngoại lai. Vì thế, ông Vọng tích cực tham gia khởi xướng và tạo không gian tổ chức các cuộc giao lưu hát dân ca Mường trong cộng đồng; đề xuất gắn khôi phục lễ hội với phát triển du lịch, quảng bá điểm đến.

Nguyên Trưởng phòng Văn hoá huyện Lạc Sơn (cũ) Đinh Thế Hùng nhận xét: Ông Vọng là người tâm huyết với văn hoá Mường, có đóng góp quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy, lan toả các giá trị văn hoá đặc sắc.

Tự học mà thành công

Là người con đất Mường, nghiên cứu văn hóa của tổ tiên mình, bền bỉ vượt qua gian khó, ông đã “gặt hái” được những “quả ngọt”, được giới học giả lĩnh vực khoa học xã hội và nhân văn trong nước đánh giá cao. Ông đã xuất bản được hơn 20 công trình sưu tầm, nghiên cứu về văn hóa Mường. Mỗi cuốn sách như một mảnh hồn đời của ông.

Với những đóng góp đối với văn hoá dân tộc Mường, ông đã được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú lĩnh vực tri thức dân gian và tặng Giải thưởng Nhà nước về văn học - nghệ thuật; Thủ tướng Chính phủ, Chủ nhiệm Ủy ban Dân tộc tặng Bằng khen; 9 lần được Chủ tịch UBND tỉnh Hòa Bình (cũ) tặng bằng khen và nhiều bằng khen, giấy khen các cấp khác.

Ngoài ra, ông còn giành hơn 20 giải thưởng của các cấp hội chuyên ngành Trung ương và địa phương. Nhưng có lẽ với ông, phần thưởng lớn nhất là khi thấy đồng bào Mường biết hát dân ca, biết sử thi Đẻ đất - Đẻ nước, hiểu các áng mo Mường...

Ông Bùi Huy Vọng chia sẻ: “Là người Mường, trong cái nôi của nền văn hóa Việt cổ, tôi luôn phải tự học, nâng cao hiểu biết. Tôi đã được các tiền bối như: GS. Tô Ngọc Thanh; nhà nghiên cứu văn hóa Bùi Thiện, Bùi Chí Thanh... giúp đỡ, truyền dạy, động viên. Đặc biệt là những nghệ nhân, đồng bào Mường - những người lưu giữ và thực hành các di sản đã cung cấp tư liệu quý giá. Sự dấn thân tham dự các sự kiện dân gian đã giúp tôi có trải nghiệm và nhận thức sâu sắc về văn hóa Mường, góp phần bảo tồn, phát huy các giá trị văn hoá tốt đẹp trong nhịp sống mới”.

Trong căn nhà sàn đơn sơ, bên những chồng sách và tập bản thảo, tiếng gõ bàn phím vẫn đều đặn. Và bất cứ khi nào có dịp, ông Vọng lại rong ruổi đến các làng Mường như một người “thắp lửa và truyền lửa” để những làn điệu dân ca, áng mo... còn vang mãi.

Cẩm Lệ