Đừng để vùng chè Shan Tuyết cổ thụ bị... lãng quên

Quần thể chè Shan Tuyết cổ thụ mọc tập trung ở các địa bàn miền núi cao của Phú Thọ. Trước đây, do người dân địa phương không nhận thức được giá trị của loài cây được ví như “vàng xanh” dẫn đến bị thu mua với giá rẻ; điều kiện canh tác và khai thác lại khó khăn khiến nguồn tài nguyên dần suy thoái và bị bỏ hoang.

Kỳ 1: Về vùng “vàng xanh” bị bỏ hoang

Sinh trưởng và phát triển hoàn toàn tự nhiên trên vùng núi cao, điều kiện khí hậu khắc nghiệt, quần thể chè Shan Tuyết với hàng nghìn cây lớn thuộc bản Lài, bản Đăm- xã Đức Nhàn và bản Dù- xã Xuân Đài dần bị bỏ hoang vì không được khai thác đúng chu kỳ và thiếu công chăm sóc.

Rừng chè Shan Tuyết cổ thụ với nhiều cây lớn gắn bó với đời sống cộng đồng dân tộc Dao bản Đăm, Lài - xã Đức Nhàn.

“Mục sở thị” rừng chè trăm tuổi

Những vùng đất đang sở hữu nguồn tài nguyên quý hiếm kể trên cũng là nơi sinh sống tập trung của đồng bào dân tộc thiểu số Dao, Mường. Ở độ cao hàng nghìn mét so với mực nước biển, với tập quán canh tác hoàn toàn tự nhiên, cây chè Shan Tuyết cổ thụ thích nghi và phát triển tốt.

Quần thể cây chè Shan Tuyết cổ thụ là nguồn “vàng xanh” quý hiếm ban tặng cho cộng đồng dân tộc thiểu số nơi vùng cao khí hậu khắc nghiệt, quanh năm bao phủ bởi sương mù.

Chúng tôi theo chân ông Đặng Văn Dèn, Trưởng bản Đăm – xã Đức Nhàn vượt non ngàn, thỏa mãn trí tò mò về rừng chè trăm năm tuổi. Trải qua một trận mưa rừng vào sáng sớm khiến đường lên núi không dễ dàng, nhiều đoạn hiểm trở, trơn trượt. Sau hơn 1 giờ đồng hồ leo rừng, rừng chè Shan Tuyết với bạt ngàn cây lớn đã ở ngay trước mắt khiến chúng tôi không khỏi sửng sốt, trầm trồ. Trưởng bản Đặng Văn Dèn cho hay: Những cây chè cổ phải mấy người mới ôm xuể, thân mốc meo, xù xì, sừng sững ở đây từ rất lâu đời. Theo lệ, cây mọc trên khu đất của nhà nào thì thuộc sở hữu của nhà đấy. Cứ thế, các hộ dân gìn giữ, khai thác chè Shan Tuyết cổ thụ trên diện tích đất rừng thời tổ tiên, ông, bà giao lại... Việc thu hái, chế biến thủ công và sử dụng pha làm trà uống trong gia đình là chủ yếu.

Trưởng bản Đăm - ông Đặng Văn Dèn vẫn khai thác rừng chè Shan Tuyết cổ thụ thuộc sở hữu của gia đình.

Thời điểm trước năm 2020, có một vài tư thương lên vùng này để thu mua. Thấy vậy, bà con trong bản lên núi khai thác chè để đổi lấy tiền. Tuy nhiên, số lượng búp hái không được nhiều, đi lại vất vả, giá thu mua lại thấp nên người dân dần bỏ bê việc khai thác. Những người thu mua chè cũng không còn lui tới bản từ đó đến nay.

Giá trị văn hóa, thiên nhiên chưa được “đánh thức”

Khoảng 60, 70 năm trước, một bộ phận đồng bào người Dao ở bản Đăm, Lài – xã Đức Nhàn về định cư tại bản Dù - xã Xuân Đài mang theo giống chè Shan Tuyết. Những quả chè rơi xuống gặp điều kiện thổ nhưỡng phù hợp mau chóng nảy mầm, sinh trưởng và phát triển thành rừng. Trải qua nhiều năm, quần thể chè cho khai thác và cũng có một số thương lái đến đặt vấn đề thu mua. Tuy nhiên, cũng giống như hiện trạng ở 2 bản Lài, Đăm, rừng chè Shan Tuyết ở bản Dù từ lâu bị bỏ quên. Sản phẩm chưa trở thành hàng hóa giá trị.

Những quả chè Shan Tuyết cổ thụ rơi xuống, nảy mầm và sinh trưởng, phát triển thành rừng.

Theo đồng chí Trần Đăng Hùng, Phó Giám đốc Vườn Quốc gia Xuân Sơn: Cây chè Shan Tuyết phân bố với mật độ rải rác, chủ yếu ở bản Dù. Những năm 2001 – 2008, triển khai Dự án 661 - Trồng mới 5 triệu ha rừng, Vườn Quốc gia đưa cây chè Shan Tuyết về trồng với nguồn giống ban đầu lấy từ vùng Suối Giàng (Lào Cai). Thời điểm mấy năm đầu, dự án tiến hành phương pháp ươm hom và về sau nhân rộng mô hình bằng gieo hạt. Diện tích rừng chè Shan Tuyết lúc đầu khá lớn nhưng về sau chỉ còn giữ lại được khoảng 20 ha.

Đoàn công tác Sở Nông nghiệp và Môi trường cùng doanh nghiệp tổ chức thu mua đến khảo sát vùng nguyên liệu chè Shan Tuyết tại 2 bản Lài, Đăm.

Năm 2021, Vườn Quốc gia Xuân Sơn được giao thực hiện đề tài nghiên cứu về phát triển cây chè Shan Tuyết. Kết quả điều tra sơ bộ có khoảng 1.900 cây, trong đó có 446 cây chè cổ, đường kính một số cây đạt 40cm – 50cm. Bên cạnh đó, tổ chức có thẩm quyển đã thẩm định và công nhận 5 cây đầu dòng trong quần thể làm nguồn cung cấp vật liệu nhân giống. Về chất lượng giống chè Shan Tuyết cổ trong nhân dân được đánh giá cao so với một số vùng chè Shan Tuyết thuộc các tỉnh miền núi phía Bắc, như Tuyên Quang, Lào Cai. Sau khi đề tài kết thúc, WWF – Việt Nam (Tổ chức Quốc tế về Bảo tồn thiên nhiên tại Việt Nam) khởi động dự án Phục hồi và quản lý nguồn nước, trong đó có nội dung gián tiếp cải thiện nguồn nước và sinh kế thông qua hỗ trợ người dân chăm sóc 20 ha chè Shan Tuyết hiện có. Trên thực tế, các hộ dân xung quanh khu vực Vườn Quốc gia không mặn mà với dự án này.

“Nguyên nhân khiến sản phẩm chè Shan Tuyết cổ ở các địa phương vùng miền núi của tỉnh chưa phát triển thành hàng hóa là do điều kiện phân bố không tập trung, tập quán canh tác của người dân chưa bài bản. Trong khi các địa phương khác đã quan tâm đầu tư xây dựng thương hiệu và khai thác giá trị thì nhiều vùng chè Shan Tuyết của tỉnh bị bỏ hoang. Ngay tại vùng chè Shan Tuyết cổ thụ quanh khu vực Vườn Quốc gia Xuân Sơn, các hộ chủ yếu khai thác và tự sao chè thủ công phục vụ pha uống trong gia đình. Thi thoảng, chúng tôi đặt mua trong dân với giá vài trăm nghìn đồng/kg trong khi nếu có thương hiệu, giá trị có thể lên tới hàng triệu đồng... ” – đồng chí Trần Đăng Hùng, Phó Giám đốc Vườn Quốc gia Xuân Sơn chia sẻ.

Quần thể chè Shan Tuyết cổ thụ ở bản Lài - xã Đức Nhàn.

Đồng chí Quản Văn Giang, Chủ tịch UBND xã Đức Nhàn trăn trở: Ở vùng sở hữu hàng nghìn cây “vàng xanh” như ở bản Đăm, Lài, đời sống cộng đồng dân tộc Dao còn gặp nhiều khó khăn, tỷ lệ hộ nghèo, hộ cận nghèo chiếm quá nửa. Nếu nguồn chè được quan tâm bảo vệ và phát triển sẽ là sinh kế bền vững, góp phần cải thiện đời sống đồng bào dân tộc thiểu số.

Bùi Minh