Đừng để vùng chè Shan Tuyết cổ thụ bị... lãng quên

Kỳ 2 - Cấp thiết bảo tồn, phát huy giá trị nguồn nguyên liệu sạch, đặc biệt quý hiếm

Không chỉ là sản phẩm đặc biệt, quần thể chè Shan Tuyết cổ thụ còn có giá trị văn hóa, xã hội to lớn trong việc bảo tồn di sản, gắn kết cộng đồng và phát triển du lịch sinh thái. Tại các bản làng vùng cao của tỉnh, cây chè Shan Tuyết cổ thụ đồng hành với bao thế hệ, gắn với đời sống tâm linh, văn hóa tinh thần của đồng bào dân tộc thiểu số, làm nên bản sắc văn hóa vùng chè.

Cây chè Shan Tuyết cổ thụ gắn bó với đời sống văn hóa tâm linh, làm nên bản sắc văn hóa vùng đồng bào dân tộc Dao bản Dù, xã Xuân Đài

Tìm lại vùng nguyên liệu bị “bỏ sót”

Số liệu thống kê ở thời kỳ trước đề cập nhiều đến vùng chè Shan Tuyết cổ thụ của xã Pà Cò mà ít nhắc đến vùng chè cổ thụ ở các bản Đăm, Lài – xã Đức Nhàn, bản Dù – xã Xuân Đài. Trao đổi với đồng chí Nguyễn Hồng Yến, Chi cục Trưởng Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật (Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh), chúng tôi được biết, sau khi có thông tin của Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển chè, đoàn công tác của chi cục đã nhanh chóng triển khai khảo sát tình hình tại các điểm.

Những cây chè Shan Tuyết cổ thụ mốc meo, sừng sững trên núi rừng vùng cao bản Lài - xã Đức Nhàn.

Qua nắm bắt tại các vùng chè Shan Tuyết cổ thụ của xã Đức Nhàn và Xuân Đài, số lượng cây cổ thụ có trong dân là rất lớn. Tiêu biểu tại bản Đăm – xã Đức Nhàn có những hộ sở hữu tới vài trăm cây cổ thụ. Bên cạnh quần thể cây chè cổ hàng trăm tuổi, rừng chè còn mọc nhiều cây con từ quá trình hạt chè rụng xuống, nảy mầm. Có thực tế là, mặc dù đang có trong tay cả rừng chè cổ nhưng các hộ chưa thu được giá trị kinh tế nào từ nguồn “vàng xanh” đem lại.

Tiến sỹ Nguyễn Hồng Yến, Chi cục Trưởng chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật tỉnh lắng nghe thông tin mà người dân vùng nguyên liệu “vàng xanh” chia sẻ.

Số lượng lớn nhưng sản lượng ít ỏi, nguồn nguyên liệu sạch, đặc biệt quý hiếm này không được thu mua. Bà con người Dao, người Mường nơi đây âm thầm giữ rừng chè bởi đây là một phần bản sắc văn hóa cộng đồng. Ông Đặng Văn Dèn, Trưởng bản Đăm – xã Đức Nhàn bộc bạch: Trước đây, có thương lái người Trung Quốc đặt vấn đề thu mua chè Shan Tuyết cổ thụ (bao gồm cả cây chè gốc) song chúng tôi nhất quyết không đồng ý với thỏa thuận này. Các rừng chè cổ thụ hiện có vẫn đang được chính quyền và nhân dân quản lý, bảo vệ. Mặc dù điều kiện kinh tế khó khăn nhưng ở vùng chè cổ không để xảy ra tình trạng chặt lấy gỗ đem bán.

Những cây chè Shan Tuyết cổ thụ vài trăm năm tuổi thuộc khu vực núi Ten, xã Xuân Đài đang được lực lượng chức năng quản lý, bảo vệ.

Để “hồi sinh” vùng chè Shan Tuyết cổ thụ

Khẳng định giá trị, tìm lại vị trí xứng đáng cho cây chè Shan Tuyết cổ thụ trong đời sống kinh tế - xã hội của vùng đồng bào dân tộc thiểu số đang được tỉnh quan tâm. Mới đây, UBND tỉnh đã ban hành văn bản số 1390/UBND-NNMT, ngày 31/7/2025 về việc lập hồ sơ đề nghị công nhận cây di sản đối với quần thể chè Shan Tuyết cổ thụ trên địa bàn xã Pà Cò. Theo đó, giao UBND xã Pà Cò chủ trì, phối hợp với các đơn vị có liên quan triển khai thực hiện việc lập hồ sơ đề nghị công nhận cây di sản với quần thể chè Shan Tuyết cổ thụ trên địa bàn xã. Sở Nông nghiệp và Môi trường phối hợp, hỗ trợ UBND xã Pà Cò trong quá trình công nhận, bảo tồn, khai thác hiệu quả nguồn chè Shan Tuyết cổ thụ nói riêng, phát triển diện tích chè Shan Tuyết nói chung...

Quần thể chè Shan Tuyết cổ thụ tại Vườn Quốc gia Xuân Sơn.

Hiện nay, vùng nguyên liệu chè Shan Tuyết cổ thụ tập trung trên địa bàn tỉnh bao gồm các xã: Pà Cò, Quy Đức, Đức Nhàn, Tân Pheo, Cao Sơn, Vân Sơn, Xuân Đài, Minh Đài. Việc khôi phục và phát triển các vùng chè Shan Tuyết, cũng như việc xây dựng hệ sinh thái chè cổ thụ, bảo vệ cây chè và hỗ trợ cộng đồng dân tộc bản địa đặt ra cấp thiết. Mục tiêu là tạo ra giá trị bền vững, xóa đói giảm nghèo cho bà con, mang đến sản phẩm sạch, nguyên vị cho người tiêu dùng.

Lực lượng chuyên trách bảo vệ rừng của Vườn Quốc gia Xuân Sơn tích cực tham gia bảo vệ rừng chè cổ hiện có trong cộng đồng.

Đồng chí Nguyễn Hồng Yến, Chi cục trưởng Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật tỉnh cho rằng: Để “vực dậy” vùng nguyên liệu chè Shan Tuyết cổ thụ cần có chính sách đặc thù hỗ trợ người dân trong bảo tồn và phát triển sản xuất mới. Cơ quan chuyên môn xây dựng biện pháp kỹ thuật canh tác phục vụ công tác bảo tồn và giúp cho việc thu hái chè Shan Tuyết cổ thụ dễ dàng hơn. Qua khảo sát vùng nguyên liệu, nhiều diện tích cây cổ thụ cần được cải tạo lại, đồng thời trồng bổ sung đối với diện tích cây mọc thưa. Ở nhiều diện tích đất trồng ngô kém hiệu quả, bà con có thể chuyển sang trồng chè Shan Tuyết theo hướng thâm canh với mật độ 2.000 cây/ha như ở xã Pà Cò. Lưu ý, chỉ ở độ cao từ 600m trở lên so với mực nước biển, chè Shan Tuyết mới đạt phẩm chất tốt.

Định hướng giai đoạn 2026 - 2030, tỉnh chú trọng bảo tồn vùng nguyên liệu gắn với tạo sinh kế bền vững cho đồng bào dân tộc thiểu số...

Và thúc đẩy các mô hình phát triển vùng chè Shan Tuyết theo hướng thâm canh, gắn với hoạt động trải nghiệm du lịch.

UBND tỉnh vừa xây dựng dự thảo Kế hoạch Phát triển bền vững, đa giá trị cây chè trên địa bàn tỉnh Phú Thọ giai đoạn 2026 – 2030. Một trong những hạn chế được chỉ ra là diện tích chè Shan tuyết chưa được quan tâm bảo tồn, khai thác hợp lý, chưa trở thành sinh kế chủ lực cho đồng bào dân tộc vùng cao.

Để khắc phục tình trạng nêu trên, thực hiện chiến lược của giai đoạn, tỉnh đưa ra một số định hướng cùng giải pháp cụ thể: Bảo tồn các khu vực có quần thể chè Shan Tuyết cổ thụ khoảng 5.000 cây và tiến hành trồng thâm canh khoảng 400 ha chè Shan Tuyết. Xây dựng, phát triển các vùng sản xuất chè Shan Tuyết theo hướng sinh thái, gắn với điểm du lịch Vườn Quốc gia Xuân Sơn – các xã Xuân Đài, Đức Nhàn; các điểm du lịch cộng đồng Pà Cò, Hang Kia – xã Pà Cò, bản Chiến – xã Vân Sơn... Đẩy mạnh phục tráng, lưu giữ nguồn gen giống chè Shan Tuyết cổ thụ thông qua hoạt động bình tuyển, quản lý cây mẹ, cây đầu dòng, vườn giống gốc; Bảo tồn, khai thác có kiểm soát và trồng bổ sung đảm bảo mật độ tại khu vực chè Shan Tuyết cổ thụ. Ưu tiên mở rộng trồng mới cây chè trên những diện tích đất đã được phê duyệt điều chỉnh ra khỏi quy hoạch 3 loại rừng kết hợp các biện pháp chống xói mòn, rửa trôi tầng đất mặt; Tập trung bảo tồn diện tích hiện có, rà soát, khoanh vùng bảo vệ các cây chè Shan Tuyết cổ thụ, đặc biệt là các cây có giá trị cao về tuổi đời và phẩm chất; Xây dựng quy ước, hương ước bảo vệ chè cổ thụ ở các địa phương. Mở rộng diện tích trồng mới chè Shan Tuyết trên cơ sở phù hợp với điều kiện sinh thái và quy hoạch vùng trồng. Tăng cường thu hút các doanh nghiệp đầu tư, phát triển vùng nguyên liệu tập trung gắn với chế biến chè theo công nghệ mới, áp dụng các hệ thống quản lý tiên tiến, xây dựng mã số vùng trồng bảo đảm truy xuất nguồn gốc. Hình thành, phát triển các chuỗi sản xuất bền vững, trong đó doanh nghiệp giữ vai trò nòng cốt, dẫn dắt, đưa khoa học công nghệ, trình độ quản trị và kinh tế số vào chuỗi giá trị; Hỗ trợ, xây dựng và quản lý mã số vùng trồng, mã số cơ sở đóng gói. Mở rộng vùng trồng tập trung theo chuỗi giá trị đảm bảo chất lượng, an toàn, truy xuất nguồn gốc; Xây dựng, phát triển các chuỗi sản xuất chè an toàn được đánh giá chứng nhận theo tiêu chuẩn VietGAP, GlobalGAP, tiêu chuẩn hữu cơ; Hỗ trợ các doanh nghiệp, hợp tác xã, tổ hợp tác tham gia các chương trình xúc tiến thương mại, quảng bá sản phẩm. Tổ chức đánh giá, bình tuyển, công nhận cây đầu dòng, vườn cây đầu dòng; Xây dựng quy trình kỹ thuật nhân giống, thâm canh khai thác chè. Phối hợp, hướng dẫn UBND các xã trong việc đề nghị công nhận quần thể cây di sản chè Shan Tuyết cổ thụ...

=>>>Kỳ 1: Về vùng “vàng xanh” bị bỏ hoang

Bùi Minh