Lịch tre - “mật mã” thời gian của người Mường

Trong căn nhà sàn cũ nép mình dưới chân đồi xanh rợp bóng cây tại tổ 6, phường Thống Nhất, có một không gian đặc biệt mà bất cứ ai từng ghé qua đều choáng ngợp và khó quên. Ở đó, ngoài số lượng cổ vật đồ sộ được nghệ nhân ưu tú Bùi Thanh Bình - Giám đốc Bảo tàng Di sản văn hóa Mường sự tầm, gìn giữ thì có một thứ mà ông trân trọng gìn giữ nhất đó chính là thời gian. “Thời gian” của ông không nằm trong đồng hồ, cũng không in trên giấy, mà nó nằm trên những thẻ tre bình dị. Với người Mường thì được gọi là lịch Đoi và đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Lịch tre là một sáng tạo và được cộng đồng người Mường sử dụng qua nhiều đời.

Thời gian trên những thẻ tre

Trong số hiện vật mà ông Bùi Thanh Bình dày công sưu tầm có 5 bộ lịch tre cổ nguyên bản. Tất cả các bộ lịch tre này đều được trưng bày trang trọng trong không gian bảo tàng do ông sáng lập.

Bộ lịch tre cổ được ông Bùi Văn Bình sưu tầm và trưng bày cùng các hiện vật quý tại bảo tàng Di sản văn hóa Mường do ông sáng lập.

Trò chuyện với chúng tôi, ông bảo: Tôi không xem đây là hiện vật mà coi chúng là ký ức sống, là cách người Mường nhìn ra bầu trời và hiểu được ngày mai...

Vừa nâng niu thẻ tre đã ngả sang màu nâu sẫm theo thời gian, trên đó khắc chi chít những ký tự lạ mà chúng tôi không thể hiểu, ông Bình bảo: Với người Mường, lịch tre không chỉ là công cụ đo đếm ngày tháng mà là một phần linh hồn dân tộc. Khác với lịch Tây tính theo mặt trời, lịch tre gắn liền với chu kỳ vận động của mặt trăng và sao Đoi (chòm sao tua rua) - chòm sao xuất hiện trên bầu trời đêm từ tháng 7 âm lịch, báo hiệu mùa thu hoạch, cũng như thời điểm chuyển mùa.

Bộ lịch tre phiên bản tái hiện được ông Bình trưng bày tại khuôn viên bảo tàng Di sản văn hóa Mường.

Mỗi bộ lịch tre gồm 12 thẻ tre mỏng, dài khoảng 20-30cm, khắc các ký hiệu tượng trưng cho 30 ngày trong tháng. Tháng được chia ba tuần gồm tuần cây (ngày đầu tháng, trăng mọc), tuần lồng (giữa tháng, trăng tròn) và tuần cối (cuối tháng, trăng tàn). Các ký hiệu trên lịch gồm vạch ngắn, dài, dấu chấm, chữ V, gạch chéo... Những ký hiệu này chỉ có những người tinh thông mới đọc được. Một chấm là ngày tiểu hao, hai chấm là đại hao, chữ V là ngày “cá” thích hợp đánh bắt; mũi tên là ngày mưa gió; gạch chéo là ngày “xích khẩu” dễ xảy ra cãi cọ, xung đột... "Một tháng 30 ngày, tính theo tuần trăng. Cứ thế mà khắc trên thẻ tre. Người Mường không cần lịch giấy, không cần điện thoại, chỉ cần nhìn trăng và nhìn lên các thẻ tre được khắc các ký tự này là biết phải làm gì" - ông Bình lý giải thêm.

Theo ông Bùi Văn Bình, lịch tre được người Mường sáng tạo từ “đời hơ” (xa xưa) và đồng hành với cuộc sống của cộng đồng Mường trong hàng nghìn năm qua.

Điểm đặc biệt của lịch tre Mường là không dành cho số đông. Lịch chỉ truyền lại cho tầng lớp thầy mo, thấy tlượng, thầy mỡi là những người giữ “phần âm”, phần linh hồn trong cộng đồng Mường. Họ là những người được chỉ dạy, nắm và hiểu được những “mật mã” thời gian, có khả năng chiêm tinh, dự đoán thời tiết, định đoán ngày lành tháng tốt...

Bí ẩn khắc trên cuốn “lịch trời”

Theo nghệ nhân mo Mường Bùi Văn Minh ở xóm Mận Bùi, xã Thượng Cốc thì xưa kia mỗi dòng họ hay một làng có một người được giao giữ lịch để xem ngày cho cả bản làng. Người được chọn thường là thầy mo, thầy mỡi hoặc thầy tlượng. Xem lịch tre phải biết ngẩng đầu nhìn sao Đoi, cúi đầu đọc vạch tre, rồi kết hợp cả kinh nghiệm, sự hiểu biết uyên thâm về tri thức địa lý, thiên văn... Những điều này, không có sách nào dạy. Tất cả đều được học, truyền miệng từ người đi trước cho người đi sau, rồi tự mình cảm. Đối với lịch Đoi của người Mường, người ngoài nhìn vào chỉ thấy mấy cái vạch vô nghĩa, nhưng với thầy mo, thầy mỡi, thầy tlượng thì đó là cả một hệ tri thức cổ truyền.

Thầy mo Bùi Văn Minh ở xóm Mận Bùi xã Thượng Cốc giới thiệu bộ lịch tre.

Với người Mường, lịch tre không chỉ dùng để tính toán thời vụ mà nó còn gắn chặt với vòng đời một con người. Từ cưới xin, ma chay, dựng nhà, cầu mùa... Ngày đẹp hay xấu không phụ thuộc vào lịch âm hay dương, mà cũng theo “lịch trời”. Đặc biệt, do lịch tre lệch khoảng 15 ngày so với lịch âm nên người Mường ăn Tết Đoi riêng, thường sau Tết Nguyên đán nửa tháng.

Lịch tre với những ký tự đặc biệt gắn với vòng đời người ở vùng đất Mường.

Ngày nay, lịch tre đang dần trở thành ký ức. Phần lớn người trẻ ở các vùng Mường không mấy ai còn biết khái niệm lịch Đoi là gì. Sự thay đổi của thời tiết, biến đổi khí hậu và thay đổi chu kỳ thiên văn khiến các dự đoán không còn chính xác như xưa nên càng khiến người ta xa rời bộ lịch cổ này. Nhưng với những người như ông Bình và những thầy mo trong cộng đồng Mường thì với họ vẫn luôn tâm niệm “giữ được lịch Đoi là giữ được cái hồn xứ Mường".

Lịch tre được người Mường sáng tạo trên một hệ tri thức cổ truyền được đúc kết từ ngàn đời.

Trước nguy cơ thất truyền, cấp ủy, chính quyền địa phương đã nỗ lực phục hồi và bảo tồn. Năm 2022, tri thức dân gian về lịch tre (lịch Đoi) đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Sau khi được công nhận, một số bộ lịch quý đã được đưa vào trưng bày tại Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam. Đặc biệt, tại Bảo tàng Di sản văn hóa Mường do nghệ nhân Bùi Thanh Bình sáng lập còn lưu giữ được 5 bộ lịch tre cổ có tuổi đời lên tới cả trăm năm. Tại đây, không chỉ trưng bày, ông Bình còn tổ chức các buổi giới thiệu, tái hiện nghi lễ xem lịch, mời các thầy mo còn giữ nghề đến chia sẻ với du khách. Nhờ đó, những thẻ tre từ trong im lặng đã “cất tiếng, kể chuyện”.

Theo các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian, lịch tre là minh chứng sống động cho tư duy thiên văn nông nghiệp cổ truyền, phản ánh cách người Mường xưa lý giải thế giới. Dù có nhiều điểm tương đồng với lịch âm, nhưng lịch Đoi mang bản sắc riêng, đậm tính quan sát và kinh nghiệm của cư dân bản địa. Đó không chỉ là công cụ tính ngày mà là cách con người sống thuận theo thiên nhiên, điều chỉnh hành vi theo nhịp trăng sao. Hơn nữa, nó còn chứa đựng tư duy hệ thống, nhân sinh quan, triết lý sống hài hòa với đất trời của người Mường.

Theo các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian, lịch tre là minh chứng sống động cho tư duy thiên văn nông nghiệp cổ truyền của người Mường.

Trong không gian bảo tàng của mình, nghệ nhân Bùi Thanh Bình vẫn thường bảo: Lịch tre không chết vì thời gian trong đó vẫn sống. Chỉ cần còn một người hiểu thì lịch Mường còn chưa mất. Những nét khắc như dấu “mật mã” kia vẫn âm thầm vận hành bằng nhịp đập của ký ức, trăng trời và lòng người. Dù không còn được mấy ai dùng, nhưng lịch tre vẫn nhắc ta nhớ về một thời gian không chỉ để đo mà là để sống...

Mạnh Hùng