Nguồn gốc cửu cung trong cờ tướng

Cửu cung trong cờ tướng, nơi tướng và sĩ di chuyển, bắt nguồn từ triết học cổ đại, biểu tượng cho vũ trụ, quyền lực và trật tự thiên hạ.

Khu vực cửu cung trong cờ tướng. Ảnh: Baidu

Cửu cung là nét đặc trưng trên bàn cờ tướng, bên cạnh con sông Sở hà - Hán giới chia cắt hai bên. Các loại cờ khác như cờ vua, cờ vây hay những biến thể của cờ cổ Ấn Độ chaturanga đều không có khu vực nào đặc biệt như vậy.

Trước đây, cửu cung gọi là “cửu cung cấm khu”, tức vùng cấm 9 điểm. Đây là đại bản doanh của tướng (hoặc soái) và sĩ, nơi được xem như trung quân trướng trong chiến trận cổ xưa, nơi vua phát lệnh chỉ huy. Ngày xưa, đoàn quân đi đến đâu, căng vải lên làm rạp để nghỉ gọi là trướng. Vì thế cửu cung không chỉ là cung vua, đôi khi là lều chỉ huy trong một trận đánh nhỏ. Một ván cờ tướng cũng không chỉ là cuộc chiến giữa hai quốc gia, đôi khi là một cuộc giao tranh ở cấp độ nhỏ hơn.

Nếu khu vực này bị xe hoặc tốt (binh) đối phương chiếm đóng, bên phòng thủ sẽ rơi vào nguy hiểm, giống như triều đình bị xâm nhập. Dân gian còn có câu: “Hoa tâm tốt hung ác nan đương”, nghĩa là nếu tốt đối phương chiếm được trung tâm cửu cung, sẽ vô cùng nguy hiểm. Bởi khi đó tướng đối thủ sẽ không thể di chuyển. Bên có tốt sẽ không cần quân nào khác, cũng có thể thắng cờ. Đúng như câu thơ của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Gặp thời một tốt cũng thành công”.

Nguồn gốc sâu xa của cửu cung gắn với hai đồ hình huyền thoại trong văn hóa Trung Hoa: Hà Đồ và Lạc Thư. Theo sách Dịch Kinh Đại Toàn của bác sĩ Nguyễn Văn Thọ, Hà Đồ và Lạc Thư là hai đồ hình cổ được xem là nền tảng triết học và vũ trụ quan của Kinh Dịch. Hà Đồ tượng trưng cho trật tự Tiên Thiên, lẽ sinh hóa tự nhiên của vũ trụ. Lạc Thư biểu trưng cho Hậu Thiên, quy luật vận hành và trị thế của con người. Hà Đồ là Đạo Trời, Lạc Thư là Đạo Người. Một thuận chiều để hợp Thiên, một nghịch chiều để hành thế.

Đồ hình Lạc Thư. Ảnh: Wikipedia

Tương truyền thời Phục Hy cách đây hàng nghìn năm, có long mã nổi lên từ sông Hoàng Hà, trên lưng mang Hà Đồ. Phục Hy dựa vào đó để sáng tạo ra bát quái. Đến thời Đại Vũ trị thủy, lại có thần quy từ sông Lạc xuất hiện, trên lưng mang Lạc Thư, giúp Đại Vũ chia thiên hạ thành cửu châu và lập nên hệ thống trị quốc.

Cả hai đồ hình này sau được xem là biểu tượng của trật tự vũ trụ. Cấu trúc 3x3 của Lạc Thư được phát triển thành Cửu cung toán đồ, sơ đồ toán học và phong thủy quan trọng trong lịch sử Trung Hoa.

Cửu cung toán đồ là một ma phương 3x3, trong đó tổng các số ở hàng ngang, dọc và chéo đều bằng 15.

Cách sắp xếp này được ghi trong câu quyết cổ: Đội chín đi một, trái ba phải bảy, hai bốn làm vai, tám sáu làm chân, năm ở trung tâm.

Vị trí 5 ở trung tâm tượng trưng cho trung ương, còn 9 là cực điểm của dương, biểu tượng của đế quyền. Bởi thế, người xưa gọi hoàng đế là Cửu ngũ chi tôn, tức bậc tôn quý nhất giữa trời đất.

Ma phương Lạc Thư.

Cung trong bàn cờ tướng chính là phỏng theo đồ hình này. Hai khu vực cửu cung ở hai đầu không chỉ mang ý nghĩa chiến thuật, mà còn thể hiện tinh thần phong thủy, thiên địa, nhân hòa của Trung Hoa cổ.

Trong cờ Triều Tiên, tướng có tên Hán và Sở, tượng trưng cho cuộc chiến Hán - Sở ở Trung Hoa cổ đại. Tướng được đặt ở chính giữa cửu cung, đúng điểm giao của hai đường chéo, tức vị trí số 5.

Điều này khác với cờ tướng, nơi tướng đặt ở hàng cuối cùng, không ở trung tâm, tức vị trí số 1. Lý do có thể xuất phát từ ý niệm cửu ngũ chi tôn. Tướng tượng trưng cho vua Hán và Sở, thì vị trí trung tâm mới xứng đáng nhất.

Tuy nhiên, vì tướng trong cờ tướng không được đi chéo, nên đặt ở hàng cuối sẽ an toàn hơn. Trái lại, cờ Triều Tiên cho phép tướng đi chéo theo các đường sĩ tuyến, nên việc đặt ở trung tâm linh hoạt và hợp lý hơn.

Vị trí ban đầu của bàn cờ Triều Tiên (janggi). Ảnh: Wikipedia

Trong cờ tướng, tướng và sĩ chỉ được di chuyển trong cửu cung, không được rời khỏi. Quy định này tượng trưng cho việc hoàng đế không thân chinh ra trận, mà chỉ ngự trong cung để chỉ huy.

Còn tượng không được sang sông, vì tượng đại diện cho bộ máy triều đình – những người phò tá nội chính, không trực tiếp tham chiến ở biên giới. Trong khi đó, xe, mã, pháo, tốt đại diện cho quân đội, có thể tự do vượt sông.

Cấu trúc trên bàn cờ tướng đều phản ánh tư tưởng trung tâm luận của văn hóa Trung Hoa cổ. Mọi thứ xoay quanh trung tâm, nơi vua ngự trị, thể hiện trật tự thiên - địa - nhân.

Bởi vậy, dù chỉ là một trò chơi, cờ tướng vẫn ẩn chứa triết lý sâu xa về quyền lực, sự cân bằng và giới hạn. Cửu cung cũng là biểu tượng văn hóa, thể hiện cách người xưa nhìn nhận thế giới: trật tự, trung tâm, và kỷ cương.

Nguồn vnexpress.net