Phát huy giá trị, nâng tầm di sản văn hóa vùng Đất Tổ

Di sản không chỉ có giá trị tinh thần mà còn trở thành của cải vật chất, gắn liền với sinh kế của cộng đồng dân cư. Nhận thức rõ ý nghĩa, nhiệm vụ quan trọng này, trong những năm qua, tỉnh Phú Thọ đặc biệt quan tâm đến công tác đầu tư nghiên cứu, phục dựng, bảo tồn các giá trị di sản văn hóa (DSVH). Sự kiện sáp nhập tỉnh đã mở ra cơ hội lớn để liên kết, khai thác thế mạnh chung, đưa DSVH vượt ra khỏi phạm vi địa phương, trở thành động lực phát triển kinh tế - xã hội bền vững.

Lễ hội Đền Hùng được tổ chức hằng năm thu hút đông đảo người dân tham dự. Ảnh: Phương Thanh

Vùng đất hội tụ di sản

Theo thống kê, đến tháng 7/2025, tỉnh Phú Thọ có 2.778 di tích, trong đó 979 di tích được xếp hạng (6 di tích quốc gia đặc biệt, 176 di tích cấp quốc gia, 797 di tích cấp tỉnh), 6 bảo vật quốc gia cùng hàng nghìn di vật, cổ vật được lưu giữ tại Bảo tàng Hùng Vương, các Bảo tàng tư nhân và các di tích lịch sử, văn hóa của tỉnh. Cộng hưởng thêm di sản phong phú của Hòa Bình - cái nôi của văn hóa Hòa Bình nổi tiếng khắp Đông Nam Á và Vĩnh Phúc - vùng đất lưu giữ nhiều công trình kiến trúc, di tích nghệ thuật độc đáo, kho tàng di sản chung của vùng càng trở nên đồ sộ, giàu sức hấp dẫn.

Về di sản phi vật thể, tỉnh Phú Thọ có gần 2.000 di sản, trong đó, nổi bật nhất có 5 di sản được UNESCO ghi danh (2 di sản được ghi danh với tư cách là chủ thể: Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ, Hát Xoan Phú Thọ; 3 di sản có Phú Thọ là vùng lan tỏa trong hồ sơ đa quốc gia: Nghi lễ và Trò chơi Kéo co, Hát Ca trù của người Việt và Thực hành tín ngưỡng Tam phủ của người Việt; 41 di sản văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia.

Bên cạnh đó, di sản khảo cổ học vùng sáp nhập vô cùng phong phú từ Sơn Vi - Hòa Bình - Phùng Nguyên - Đồng Đậu - Gò Mun - Đông Sơn đã tạo nên bức tranh nối tiếp, khẳng định đây chính là cái nôi hình thành Nhà nước Văn Lang - quốc gia đầu tiên của người Việt.

Không chỉ dừng lại ở giá trị lịch sử, văn hóa, các di sản còn gắn chặt với đời sống đương đại. Lễ hội Đền Hùng, Lễ hội đền Lăng Sương, Lễ hội đền Mẫu Âu Cơ, Lễ hội Khai hạ Mường Bi, Lễ hội Tây Thiên, Lễ hội Trò Trám, cùng hàng trăm lễ hội truyền thống khác đã trở thành điểm hẹn tâm linh, văn hóa đặc sắc, thu hút hàng triệu du khách. Các làng nghề truyền thống như: Gốm Hương Canh, nón lá Sai Nga, dệt thổ cẩm Mường, rèn Lý Nhân, mộc Bích Chu... góp phần định hình bản sắc vùng trung du - miền núi phía Bắc.

Di sản Hát Xoan Phú Thọ được UNESCO ghi danh. Ảnh: Phương Thanh

Trong những năm qua, các địa phương tập trung thực hiện công tác bảo tồn, phát huy giá trị DSVH theo Luật DSVH và các văn bản quy phạm pháp luật khác. Các DSVH trên địa bàn tỉnh được nhận diện, kiểm kê, công bố, làm cơ sở cho việc xây dựng và triển khai kế hoạch đầu tư bảo tồn và phát huy giá trị. Công tác lập quy hoạch di tích được quan tâm, triển khai thực thi (Quy hoạch di tích quốc gia đặc biệt Đền Hùng, Quy hoạch di tích quốc gia đặc biệt Hang xóm Trại và Mái đá Làng Vành; Quy hoạch di tích quốc gia đặc biệt đình Thổ Tang, Tháp Bình Sơn; Quy hoạch di tích quốc gia đặc biệt Tây Thiên - Tam Đảo). Công tác lập hồ sơ khoa học đề nghị xếp hạng di tích các cấp và hồ sơ khoa học đề nghị đưa vào danh mục DSVH phi vật thể quốc gia được thực hiện thường xuyên. Công tác quản lý, bảo tồn, phát huy giá trị di sản được gắn với giáo dục truyền thống yêu nước, niềm tự hào dân tộc và gắn với phát triển du lịch. Nhiều điểm di tích, các nghi lễ, lễ hội truyền thống đã thu hút ngày càng nhiều du khách, thúc đẩy phát triển ngành du lịch, phát triển kinh tế - xã hội địa phương.

Sở VH - TT&DL đã tham mưu các cơ chế, chính sách, nghị quyết, đề án, kế hoạch để bảo tồn, phát huy giá trị DSVH trên địa bàn tỉnh như: Nghị quyết của HĐND tỉnh về cơ chế hỗ trợ đầu tư tu bổ di tích được xếp hạng, hỗ trợ người trông coi di tích, hỗ trợ nghệ nhân được Chủ tịch Nước phong tặng danh hiệu trong lĩnh vực DSVH phi vật thể; Kế hoạch hỗ trợ chống xuống cấp di tích; Đề án bảo tồn và phát huy giá trị Hát Xoan; Đề án bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa dân tộc Mường và “Nền Văn hóa Hòa Bình”. Trong giai đoạn 2021 - 2025, có gần 250 lượt di tích được tu bổ, tôn tạo, chống xuống cấp; hơn 40 di sản văn hóa phi vật thể được bảo tồn, phục dựng. Tổng nguồn lực đầu tư là 1.100 tỷ đồng, trong đó ngân sách Nhà nước 756 tỷ đồng, nguồn xã hội hóa 344 tỷ đồng.

Thách thức và cơ hội trong giai đoạn mới

Bên cạnh kết quả đạt được, công tác bảo tồn và phát huy giá trị DSVH vẫn còn khó khăn. Nhiều loại hình di tích như di chỉ khảo cổ, di tích lịch sử cách mạng chưa được quan tâm đúng mức. Nhiều loại hình DSVH phi vật thể có nguy cơ mai một (như Mo Mường, Ca trù, tiếng nói chữ viết dân tộc). Kinh phí tu bổ di tích còn hạn chế, chính sách đãi ngộ cho nghệ nhân và cán bộ quản lý còn thấp. Một số Ban quản lý di tích cơ sở hoạt động kiêm nhiệm, thiếu chuyên môn; đội ngũ cán bộ chưa đồng đều. Công tác tuyên truyền, quảng bá giá trị di sản còn chưa đồng bộ...

Từ thực tiễn bảo tồn, phát huy giá trị DSVH tại tỉnh cho thấy, để phát huy những kết quả đạt được, khắc phục những hạn chế, thời gian tới, tỉnh tập trung các giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị DSVH gắn với phát triển bền vững. Trong đó chú trọng bảo tồn, phát huy giá trị di tích lịch sử, danh lam thắng cảnh; nghiên cứu sâu hơn về Phú Thọ - quê hương người Việt cổ với các giai đoạn văn hóa từ thời tiền sử đến thời Hùng Vương. Trên cơ sở kết quả khảo cổ, xây dựng quy hoạch bảo tồn hệ thống di tích khảo cổ học đến năm 2030, tầm nhìn đến 2040; hình thành các công viên khảo cổ học phục vụ tham quan, nghiên cứu.

Nghệ thuật trình diễn chiêng Mường được công nhận là di sản văn hoá phi vật thể quốc gia góp phần lan toả giá trị văn hoá dân tộc. Ảnh: Hương Lan

Đồng chí Phạm Nga Việt - Phó Trưởng phòng Quản lý DSVH (Sở VH- TT& DL) cho biết: Hiện nay, Sở đang tích cực tham mưu cho HĐND, UBND tỉnh ban hành các cơ chế, chính sách đặc thù trong lĩnh vực DSVH để tiếp tục triển khai thực hiện tốt hơn nữa công tác bảo vệ và phát huy giá trị DSVH trên địa bàn tỉnh, trong đó ưu tiên các di tích quốc gia đặc biệt (Đền Hùng, Tây Thiên - Tam Đảo,...), các di tích khảo cổ học, các di tích cách mạng kháng chiến và một số di tích kiến trúc - nghệ thuật có giá trị tiêu biểu. Tiếp tục thực hiện Đề án bảo vệ và phát huy các di sản được UNESCO ghi danh; tiếp tục nghiên cứu xây dựng hồ sơ trình UNESCO công nhận thêm một số DSVH phi vật thể có giá trị khác. Bên cạnh đó, công tác bảo vệ và phát huy giá trị di sản của đồng bào dân tộc thiểu số, làng nghề, lễ hội truyền thống tiếp tục được chú trọng, quan tâm,...

Cùng với đó, tỉnh đẩy mạnh ứng dụng công nghệ số trong bảo tồn và phát huy giá trị DSVH dân tộc. Số hóa dữ liệu về di tích, số hóa tư liệu DSVH phi vật thể, tư liệu, tài liệu thư tịch cổ liên quan đến lịch sử, văn hóa Phú Thọ phục vụ công tác quản lý, nghiên cứu, khai thác và phát triển các sản phẩm số về di sản nhằm quảng bá giới thiệu di sản đặc trưng của tỉnh. Lập bản đồ số về DSVH Phú Thọ. Đổi mới công tác truyền thông và giáo dục di sản. Tuyên truyền, giới thiệu, quảng bá các giá trị DSVH trên các phương tiện thông tin đại chúng trong các sự kiện VH - TT&DL, xúc tiến thương mại, xúc tiến đầu tư trong nước, quốc tế và các sự kiện văn hóa đối ngoại.

Ngành VH - TT&DL cũng kiến nghị Tỉnh ủy, HĐND, UBND tỉnh một số nội dung liên quan đến quy định mức kinh phí hỗ trợ cho người trực tiếp trông coi, bảo vệ di tích lịch sử - văn hóa được Nhà nước xếp hạng trên địa bàn tỉnh; quy định về cơ chế hỗ trợ, đầu tư tu bổ, tôn tạo, chống xuống cấp các di tích LSVH được Nhà nước xếp hạng trên địa bàn tỉnh; xây dựng hồ sơ Tín ngưỡng thờ Mẫu Tây Thiên trình UNESCO ghi danh là DSVH phi vật thể đại diện nhân loại; kiến nghị về mô hình quản lý một số di tích quốc gia đặc biệt sẽ do địa phương trực tiếp quản lý...

Việc bảo tồn và phát huy giá trị DSVH gắn với phát triển kinh tế - xã hội là chủ trương lớn, xuyên suốt của Đảng, Nhà nước ta. Do đó, rất cần sự quan tâm của toàn xã hội, trong đó có vai trò lãnh đạo của các cấp uỷ Đảng, chính quyền để DSVH Phú Thọ tiếp tục hội tụ và toả sáng, giữ vị trí quan trọng trong kho tàng DSVH Việt Nam, đóng góp xứng đáng vào việc giáo dục tình yêu quê hương, đất nước, giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc và nâng cao đời sống của Nhân dân.

Hương Lan