“Giữ lửa” Hát Xoan trong dòng chảy phát triển

Ngày 8/12/2017, tại hội nghị lần thứ 12, Ủy ban liên Chính phủ về Bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO đã chính thức đưa Hát Xoan ra khỏi tình trạng bảo vệ khẩn cấp và công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Đây là trường hợp đầu tiên và duy nhất trong lịch sử của UNESCO, khẳng định giá trị, sức sống mãnh liệt và sự lan tỏa sâu rộng của di sản trong cộng đồng.

Trình diễn Hát Xoan Phú Thọ khai mạc Lễ hội Đền Hùng và Tuần Văn hóa - Du lịch Đất Tổ năm 2025

Trong giai đoạn 2020-2025, tỉnh Phú Thọ tiếp tục dồn tâm sức để thực hiện Đề án gìn giữ và phát huy giá trị của Hát Xoan, đạt nhiều thành tựu quan trọng từ việc truyền dạy cho đến gắn kết di sản với du lịch bền vững. Nỗ lực này không chỉ là trách nhiệm mà còn là niềm tự hào lớn lao, tạo dựng vị trí và sức sống mới cho Hát Xoan. Tuy nhiên, để di sản này thực sự trở thành tài sản vô giá cho muôn đời, tỉnh vẫn cần vượt qua những thách thức về chính sách đãi ngộ nghệ nhân, thu hút lớp trẻ và đẩy mạnh công tác số hóa.

Công tác tuyên truyền và quảng bá đã đóng vai trò then chốt trong việc đưa Hát Xoan từ những sân đình cổ kính ra với công chúng hiện đại, huy động sự vào cuộc của cả hệ thống chính trị và giới truyền thông. Nội dung tuyên truyền tập trung làm rõ những nỗ lực phục hồi và ý nghĩa to lớn của sự kiện UNESCO, đồng thời khéo léo lồng ghép để quảng bá văn hóa, du lịch Phú Thọ. Trong giai đoạn này, hàng trăm tin, bài, phóng sự đã được sản xuất và lan tỏa rộng rãi trên các kênh truyền thông truyền thống và nền tảng số. Các trang thông tin du lịch của tỉnh cũng liên tục cập nhật, biến Hát Xoan thành một chủ đề thu hút hàng triệu lượt truy cập.

Hình ảnh Hát Xoan còn vươn ra thế giới qua các sự kiện đối ngoại, đặc biệt là Cuộc thi trực tuyến dành cho kiều bào ta ở nhiều quốc gia tham dự. Sự ghi nhận quốc tế này chính là nguồn động viên to lớn, thể hiện qua tinh thần của những người đang ngày đêm gìn giữ di sản. Như lời chia sẻ của Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Thị Lịch, Trùm phường Xoan An Thái: "Tôi rất tự hào khi được trình diễn Hát Xoan phục vụ đồng bào, du khách. Đây vừa là trách nhiệm, vừa là nghĩa vụ để gìn giữ, lan tỏa, quảng bá và phát huy giá trị của di sản văn hóa Hát Xoan Phú Thọ đến với Nhân dân trong nước cũng như du khách quốc tế".

Cùng với đó, ngành Giáo dục đã lồng ghép Hát Xoan vào nhà trường, đảm bảo 100% giáo viên âm nhạc các cấp trên địa bàn tỉnh đã được tham gia tập huấn truyền dạy. Công tác nghiên cứu, kiểm kê và tư liệu hóa cũng được tỉnh thực hiện đều đặn, cho thấy cộng đồng, đặc biệt là 4 phường Xoan gốc và các câu lạc bộ, đã đóng vai trò là “người giữ lửa” quan trọng, gìn giữ di sản qua các lễ hội truyền thống gắn với Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương.

Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Thị Lịch (người đánh trống) truyền dạy Hát Xoan cho hạt nhân các Câu lạc bộ văn nghệ

Hát Xoan được truyền dạy và thực hành trong cộng đồng một cách đều đặn, đầy tâm huyết, đảm bảo sự kế thừa bền vững. Tại 4 phường Xoan gốc, các nghệ nhân vẫn miệt mài truyền dạy cho các thành viên và thế hệ học sinh vào các buổi tối cuối tuần hay dịp nghỉ hè, khiến phong trào học hát diễn ra tự nguyện và lan tỏa.

Trong giai đoạn vừa qua, tỉnh đã tổ chức nhiều lớp truyền dạy chuyên sâu cho thành viên các phường Xoan gốc và các lớp đào tạo nghệ nhân kế cận chất lượng cao, nhằm ươm mầm cho tương lai của di sản. Nhiều lớp truyền dạy cũng được mở cho hạt nhân các Câu lạc bộ và giáo viên âm nhạc các cấp, tạo ra một mạng lưới truyền dạy vững chắc.

Về mặt vật chất và nghi lễ, các không gian diễn xướng Hát Xoan tại các di tích liên quan đều đã được tu bổ và phục hồi khang trang. Những không gian này không chỉ là nơi thờ tự mà còn là nơi lý tưởng để tổ chức truyền dạy, thực hành nghi lễ, và trình diễn Hát Xoan gắn với thờ cúng các Vua Hùng. Tập tục Hát Xoan kết nước nghĩa, một nét đẹp truyền thống đã mai một, cũng được phục hồi thành công giữa các phường Xoan và làng xã. Để tri ân những cống hiến thầm lặng, tỉnh Phú Thọ đã tổ chức phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Hát Xoan cho nhiều Nghệ nhân Nhân dân và Nghệ nhân Ưu tú. Các phường Xoan gốc cũng nhận được sự hỗ trợ kinh phí hàng năm đáng kể để duy trì hoạt động, cùng với nguồn kinh phí đầu tư cho việc nâng cấp cơ sở vật chất, giúp các phường vừa bảo tồn vừa phát triển hoạt động du lịch.

Các em học sinh tìm hiểu, thực hành Hát Xoan tại Miếu Lãi Lèn

Hát Xoan xưa vốn chỉ vang vọng nơi những sân đình cổ kính, ngày nay, Hát Xoan đã và đang ngân vang khắp nơi trên vùng Đất Tổ. Giá trị của Hát Xoan đã được khai thác để trở thành một sản phẩm du lịch văn hóa độc đáo, trở thành một lịch trình không thể thiếu của mỗi đoàn khách du lịch khi về với miền Đất Tổ. Cũng vì thế mà không gian trình diễn Xoan đang từng bước được mở rộng trên địa bàn toàn tỉnh.

Biểu diễn Hát Xoan phục vụ du khách không chỉ diễn ra ở riêng vùng phát tích của Xoan là những vùng ven Đền Hùng như Đình Hùng Lô hay Miếu Lãi Lèn, mà còn được tổ chức ở các khu vực đền, đình cổ khác trong tỉnh. Nhiều sản phẩm du lịch đặc trưng đã được ra đời là “Hát Xoan làng cổ” và Chương trình “Tour đêm Đền Hùng” với chủ đề “Trở về Cội nguồn - Linh thiêng Đất Tổ”. Hát Xoan cũng là tiết mục đặc sắc tại nhiều sự kiện văn hóa, chính trị quan trọng ở cấp tỉnh và cấp quốc gia.

Nhằm tiếp tục phát huy giá trị di sản Hát Xoan, tỉnh đã đề ra nhiều giải pháp quan trọng như: Tiếp tục hoàn thiện chính sách cho nghệ nhân; duy trì việc truyền dạy trong cộng đồng và đưa Hát Xoan vào giáo dục phổ thông, đồng thời phát triển các khóa học trực tuyến; xây dựng một nền tảng số hóa toàn diện để lưu trữ dữ liệu và kêu gọi nguồn lực xã hội hóa để đầu tư phát triển các sản phẩm/dịch vụ văn hóa Hát Xoan có chất lượng và sức hút mạnh mẽ.

Lê Hoàng