Tháp gốm men chùa Trò: Sản phẩm lưu niệm độc đáo của Phú Thọ

Ẩn mình bên sườn núi ở xã Tam Hồng, tỉnh Phú Thọ, chùa Trò là một di tích khiêm nhường nhưng mang trong mình giá trị lịch sử sâu sắc. Năm 1954, chùa bị giặc đốt phá, nhiều đồ thờ tự thất lạc, chỉ còn lại cây tháp gốm men cổ – hiện vật quý giá được người dân lưu giữ suốt nhiều năm sau đó. Ngày hòa bình lập lại, tháp được bàn giao cho Bảo tàng tỉnh để bảo tồn. Đến năm 2019, Thủ tướng Chính phủ ký quyết định công nhận tháp gốm men chùa Trò là bảo vật quốc gia – một minh chứng hiếm hoi cho nghệ thuật gốm men thời Lý – Trần còn nguyên vẹn.

Tưởng rằng biểu tượng ấy sẽ tiếp tục lặng lẽ trong lồng kính bảo tàng, nhưng ngày nay, hình ảnh tháp chùa Trò đã trở nên quen thuộc với du khách, xuất hiện trong các gian hàng lưu niệm và hiện diện như một đại diện đầy bản sắc của vùng đất Trung du. Người làm nên sự thay đổi ấy là nghệ nhân Kiều Đức Thưởng - một người con của làng nghề mộc truyền thống An Tường, xã Vĩnh Phú.

Chủ tịch UBND tỉnh Trần Duy Đông tặng ngài ITO Naoki, Đại sứ đặc mệnh toàn quyền Nhật Bản tại Việt Nam mô hình Tháp gốm men chùa Trò.

Sinh ra trong gia đình có ba đời làm nghề mộc, anh Thưởng lớn lên cùng tiếng cưa, mùi sơn và sự tỉ mỉ trong từng nét chạm khắc. Tuy nhiên, điều khiến anh trăn trở không chỉ là duy trì nghề cũ mà là tìm cách đưa nghề mộc phát triển trong thời đại mới. Anh luôn tự hỏi: Làm sao để những bàn tay tài hoa của làng nghề không bị mai một? Làm sao để nghề truyền thống có thể sống được giữa guồng quay của kinh tế thị trường?

Câu trả lời đến với anh từ chính di sản của quê hương: Tháp gốm men chùa Trò. Với dáng vẻ thanh thoát, bố cục cân đối và hoa văn đậm dấu ấn mỹ thuật Phật giáo, tháp không chỉ là một hiện vật lịch sử mà còn là kết tinh của bàn tay, khối óc và tâm hồn người xưa. “Tôi bị thu hút ngay từ lần đầu nhìn thấy tháp. Nó khiến tôi liên tưởng đến cha ông mình – những người đã sống và tạo tác trong sự kết nối sâu sắc giữa tâm linh và thủ công,” anh Thưởng chia sẻ.

Từ cảm hứng ấy, anh bắt tay vào phục dựng mô hình tháp gốm men chùa Trò. Không chỉ là bản sao tôn trọng nguyên gốc, anh cùng đội ngũ nghệ nhân đã sáng tạo nhiều phiên bản mô hình với các kích cỡ khác nhau. Bản tỉ lệ 1:1 trưng bày trang trọng tại các cơ quan, không gian văn hóa; mô hình cỡ nhỏ làm đồ lưu niệm, quà tặng và có cả phiên bản dùng để đốt trầm hương, mang ý nghĩa tâm linh. Mỗi sản phẩm không chỉ có giá trị thẩm mỹ mà còn mang theo câu chuyện văn hóa, tinh thần truyền thống của vùng đất Tổ. Quá trình chế tác đòi hỏi sự kết hợp giữa công nghệ hiện đại và kỹ thuật thủ công. Các công đoạn từ đo đạc tỷ lệ, chọn chất liệu gỗ lim, đồng, gốm sứ đến sử dụng máy cắt công nghệ cao để đảm bảo tính chính xác đều được thực hiện cẩn trọng. Tuy nhiên, để sản phẩm có hồn, phần hoàn thiện vẫn do chính tay các nghệ nhân thực hiện. Từng đường chạm, lớp sơn son thếp vàng được chăm chút đến từng chi tiết.

Nghệ nhân Kiều Đức Thưởng (áo kẻ) bắt tay vào phục dựng mô hình tháp gốm men chùa Trò trở thành sản phẩm lưu niệm độc đáo của Phú Thọ.

Quá trình chế tác đòi hỏi sự kết hợp giữa công nghệ hiện đại và kỹ thuật thủ công.

Trong xưởng sản xuất tại thôn Thủ Độ (xã Vĩnh Phú), không khí làm việc luôn rộn ràng từ sáng sớm. Ở một góc xưởng, nhóm thợ đang tỉ mỉ khắc họa hoa văn trên thân tháp mô hình. Tất cả đều ý thức rằng họ không chỉ đang làm ra một sản phẩm gỗ mà đang phục dựng một biểu tượng văn hóa. Anh Thưởng khẳng định: “Chúng tôi làm ra sản phẩm không chỉ để bán mà còn để kể lại một câu chuyện. Mỗi chiếc tháp mang trong mình linh hồn của đất, của người, của quá khứ và hiện tại giao hòa”.

Những năm vừa qua, mô hình tháp do xưởng sản xuất của anh Thưởng làm ra đã có mặt tại nhiều sự kiện văn hóa lớn: Lễ hội Tây Thiên, Ngày hội đọc sách huyện Yên Lạc năm 2023 và đặc biệt là cuộc thi Hoa hậu Du lịch Thế giới 2022 tại Vĩnh Phúc. Ở đó, mô hình tháp nhỏ được trao tặng như một món quà mang đậm hồn cốt Việt Nam. Nhiều bạn bè quốc tế khi cầm sản phẩm trong tay đều trầm trồ về sự tinh xảo, hài hòa giữa nét cổ điển và tinh thần hiện đại.

Tháp gốm men chùa Trò có mặt tại cuộc thi Hoa hậu Du lịch Thế giới 2022 tại tỉnh Vĩnh Phúc (cũ).

Tham gia trưng bày tại Lễ hội Tây Thiên hằng năm.

Sản phẩm hiện không chỉ được tiêu thụ trong tỉnh mà còn có mặt tại Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh và thậm chí xuất khẩu qua các đơn hàng của kiều bào ở nước ngoài. Không ít doanh nghiệp nước ngoài từng tham dự các sự kiện giao lưu văn hóa đã đặt hàng số lượng lớn để làm quà tặng. Mỗi lần nhìn thấy sản phẩm của mình hiện diện tại các không gian trang trọng, hay được người nước ngoài mang về như một kỷ vật, anh Thưởng lại cảm thấy “công sức bỏ ra thật xứng đáng”. Bởi với anh, đây không chỉ là hàng thủ công mỹ nghệ, đó là một “đại sứ văn hóa” nhỏ bé nhưng đầy ý nghĩa.

Từ một cổ vật ít được biết đến, tháp gốm men chùa Trò đã trở thành biểu tượng văn hóa sống động của tỉnh Phú Thọ. Hành trình ấy không thể thiếu bàn tay và tâm huyết của những người như nghệ nhân Kiều Đức Thưởng, họ không chỉ giữ nghề mà còn làm mới nghề, làm sống lại di sản bằng tư duy sáng tạo, tình yêu văn hóa và niềm tin rằng: Mỗi đường chạm khắc không chỉ là kỹ thuật mà còn là một nếp sống, một bản sắc, một tiếng nói bền bỉ của quê hương giữa thời hiện đại.

Lê Minh