Chầu văn – Nét văn hóa đặc sắc Phú Thọ

Gắn liền với tín ngưỡng thờ Mẫu – một di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, nghệ thuật Chầu văn ở Phú Thọ không chỉ là một loại hình diễn xướng dân gian độc đáo mà còn là biểu tượng sống động của đời sống văn hóa – tinh thần phong phú, nhân văn của người Việt. Trên mảnh đất linh thiêng Tây Thiên – Tam Đảo, Chầu văn đã và đang được bảo tồn, phát triển như một phần không thể thiếu của bản sắc văn hóa địa phương.

Cội nguồn dân gian

Chầu văn, còn gọi là hát văn hay hát bóng, là một loại hình nghệ thuật dân gian gắn liền với nghi lễ hầu đồng trong tín ngưỡng thờ Tam phủ – Tứ phủ của người Việt. Từ thế kỷ XVI – XVII, Chầu văn đã xuất hiện và dần định hình trong cộng đồng cư dân vùng đồng bằng và trung du Bắc Bộ. Tuy nhiên, tại Phú Thọ, đặc biệt là khu vực Tây Thiên (xã Đại Đình, huyện Tam Đảo, tỉnh Vĩnh Phúc cũ), nghệ thuật Chầu văn có vai trò và vị trí đặc biệt, do nơi đây được coi là một trong những trung tâm lớn và linh thiêng bậc nhất của tín ngưỡng thờ Mẫu ở miền Bắc.

Lễ hội Tây Thiên là thời điểm các chương trình hát Hầu đồng - Chầu văn diễn ra sôi động nhất trong năm nhằm đáp ứng nhu cầu thưởng thức văn hóa của đông đảo du khách

Đền Quốc mẫu Tây Thiên – nơi thờ Quốc mẫu Lăng Thị Tiêu, vợ Hùng Chiêu Vương thứ 7 – là không gian linh thiêng nuôi dưỡng nghệ thuật Chầu văn suốt nhiều thế kỷ. Trong không gian ấy, Chầu văn vừa là hình thức diễn xướng, vừa là nhạc lễ phục vụ cho các nghi thức hầu đồng – một nghi lễ đặc trưng của đạo Mẫu.

Trong lịch sử, Chầu văn từng phát triển mạnh tại các tỉnh như Nam Định, Hà Nam, Hưng Yên (cũ)... nhưng tại Vĩnh Phúc cũ, nay là Phú Thọ, Chầu văn lại mang màu sắc đặc trưng riêng gắn liền với thờ Mẫu Tây Thiên. Với không gian rừng thiêng núi thẳm và hệ thống đền đài cổ kính, lễ hội Tây Thiên hàng năm là dịp để các nghệ nhân, thanh đồng và cộng đồng tín ngưỡng biểu diễn Chầu văn, tạo nên những buổi trình diễn vừa trang nghiêm, vừa rực rỡ sắc màu văn hóa.

Từ những năm đầu thế kỷ XXI, khi tín ngưỡng thờ Mẫu dần được nhìn nhận đúng giá trị và được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại (năm 2016), nghệ thuật Chầu văn đã hồi sinh và phát triển mạnh mẽ với nhiều câu lạc bộ hát văn được thành lập ở. Các nghệ nhân cao tuổi trở thành những người truyền nghề tâm huyết cho lớp trẻ. Hình ảnh buổi hát Chầu văn với tiếng đàn nguyệt, trống phách rộn ràng, giọng ca mượt mà ngân vang nơi sân đền đã trở thành nét sinh hoạt quen thuộc trong các kỳ lễ hội của nhân dân địa phương.

Tiềm năng và thách thức

Dù có nền tảng vững chắc và bề dày truyền thống nhưng nghệ thuật Chầu văn tại tỉnh ta hiện vẫn đang đối mặt với nhiều khó khăn. Trước hết là nguy cơ mai một do thế hệ nghệ nhân kế cận không nhiều, môi trường diễn xướng bị thu hẹp khi không gian nghi lễ truyền thống dần bị thương mại hóa hoặc biến tướng.

Thứ hai, sự hiểu sai về Chầu văn và hầu đồng trong một bộ phận người dân và xã hội cũng là rào cản đáng kể. Nhiều người gắn Chầu văn với mê tín dị đoan, khiến loại hình nghệ thuật này không nhận được sự quan tâm đầu tư đúng mức. Thực tế, hát Chầu văn là một bộ môn nghệ thuật tổng hợp – bao gồm âm nhạc, văn học, vũ đạo và trang phục – mang tính nhân văn sâu sắc, giúp con người kết nối với cội nguồn tâm linh và truyền thống dân tộc.

Tuy vậy, điểm sáng là thời gian gần đây, chính quyền địa phương và các cơ quan chức năng đã nhận thức rõ giá trị của loại hình này. Các hoạt động phục dựng lễ hội truyền thống, các cuộc thi hát văn, các chương trình nghệ thuật giới thiệu đạo Mẫu – Chầu văn được tổ chức thường xuyên. Nhiều nghệ nhân được phong tặng danh hiệu “Nghệ nhân ưu tú”, “Nghệ nhân nhân dân”, tạo động lực lớn cho công tác bảo tồn.

Lợi ích văn hóa – xã hội sâu rộng

Không chỉ là một di sản văn hóa độc đáo, Chầu văn còn mang lại những lợi ích thiết thực cho đời sống cộng đồng. Đó là giá trị giáo dục truyền thống khi thông qua những bài văn chầu, thế hệ trẻ được tiếp cận kho tàng lịch sử dân tộc, các nhân vật huyền thoại, các giá trị đạo đức như trung – hiếu – tiết – nghĩa.

Chầu văn cũng góp phần giữ gìn bản sắc địa phương, làm giàu thêm kho tàng văn hóa phi vật thể. Những buổi diễn xướng không chỉ phục vụ nhu cầu tâm linh mà còn là sân chơi nghệ thuật lành mạnh, gắn kết cộng đồng, nuôi dưỡng tinh thần nhân văn.

Một tiết mục hắt Chầu văn mang đậm màu sắc văn hóa dân gian

Đặc biệt, Chầu văn đang mở ra hướng phát triển du lịch văn hóa – tâm linh cho tỉnh bởi với vị thế của Tây Thiên – Tam Đảo trong bản đồ du lịch miền Bắc, việc kết hợp lễ hội, du lịch và trình diễn Chầu văn có thể thu hút đông đảo du khách, tạo nguồn thu nhập cho người dân và phát triển kinh tế địa phương.

Để Chầu văn ở Phú Thọ tiếp tục phát triển bền vững, cần có chiến lược đồng bộ kết hợp giữa bảo tồn và sáng tạo, trước hết là xây dựng các chương trình đào tạo bài bản, kết nối nghệ nhân với trường học, trung tâm văn hóa để truyền dạy cho thế hệ trẻ. Việc số hóa các bài bản, làn điệu cổ và tư liệu hóa quy trình nghi lễ sẽ là cơ sở để gìn giữ lâu dài.

Bên cạnh đó, cần khuyến khích nghệ sĩ sáng tạo trong khuôn khổ giá trị truyền thống, như kết hợp Chầu văn với nghệ thuật đương đại (âm nhạc, sân khấu, điện ảnh), tổ chức các festival văn hóa dân gian để đưa Chầu văn ra khỏi phạm vi nghi lễ, tiếp cận rộng rãi hơn với công chúng, nhất là giới trẻ.

Sự vào cuộc của chính quyền địa phương cũng rất quan trọng. Cần có chính sách hỗ trợ nghệ nhân, cấp kinh phí cho các câu lạc bộ, bảo tồn không gian văn hóa truyền thống, gắn phát triển nghệ thuật Chầu văn với quy hoạch du lịch văn hóa – tâm linh của tỉnh.

Chầu văn không chỉ là tiếng hát dâng thánh, là ngôn ngữ kết nối thiêng liêng giữa con người và thần linh, mà còn là di sản sống động của văn hóa dân tộc. Bảo tồn và phát triển Chầu văn không chỉ là trách nhiệm của các nghệ nhân hay riêng ngành văn hóa, mà là sứ mệnh chung của toàn xã hội. Khi Chầu văn được tôn vinh đúng giá trị, nó sẽ tiếp tục tỏa sáng như một ngọn đèn thiêng trong đời sống văn hóa tinh thần của người dân Đất Tổ và cả nước.

Quang Nam