Giữ gìn giá trị văn hóa giữa sức ép phát triển

Sau sáp nhập, Phú Thọ đối mặt cả thời cơ lẫn thách thức là làm sao để bảo tồn di sản, bản sắc văn hoá khi tốc độ đô thị hóa và chuyển đổi số đang không ngừng tăng nhanh?

Tỉnh Phú Thọ mới được hình thành từ việc sáp nhập các tỉnh Phú Thọ, Vĩnh Phúc và Hòa Bình cũ, mang theo một kho tàng văn hóa dày dặn các di tích, lễ hội, làn điệu, nghề truyền thống và tín ngưỡng gắn với đất Tổ. Song, cùng với quy mô dân số và diện tích mở rộng, đô thị hóa, phát triển hạ tầng và cuộc cách mạng công nghệ thông tin đã đẩy các giá trị truyền thống vào vùng áp lực mới, vừa là cơ hội để lan tỏa nhưng cũng nguy cơ mai một nếu không có chiến lược bảo tồn thích ứng.

Tỉnh mới có dân số và địa giới lớn hơn đáng kể, tạo ra quy mô hành chính và thị trường hoàn toàn khác so với trước thời điểm 1/7/2025. Điều này mở ra tiềm năng lớn cho phát triển du lịch, thương mại và công nghiệp, nhưng đồng thời cũng làm gia tăng áp lực lên các di tích, lễ hội và không gian văn hóa truyền thống.

Hát Trống quân Đức Bác (xã Sông Lô) được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia từ năm 2019

Kết quả kiểm kê văn hóa sau sáp nhập cho thấy Phú Thọ hiện có số lượng di sản, di tích rất lớn, khoảng 4.758 di sản, trong đó có hàng nghìn di tích, nhiều di tích được xếp hạng cấp quốc gia và quốc gia đặc biệt như Khu di tích lịch sử Đền Hùng. Đồng thời tỉnh sở hữu nhiều di sản phi vật thể được ghi nhận, với hàng chục di sản phi vật thể quốc gia và những di sản được UNESCO ghi danh. Những con số này vừa là giá trị, vừa là trách nhiệm lớn mà chính quyền và cộng đồng phải quản lý.

Thực trạng đặt ra rõ ràng: Một mặt, du lịch văn hóa bùng nổ, ví dụ dịp Giỗ Tổ Hùng Vương và Tuần Văn hóa - Du lịch Đất Tổ năm 2025 đón khoảng 5,5 triệu lượt khách, tạo nguồn thu hàng nghìn tỷ đồng cho địa phương trong ngắn hạn; mặt khác, lượng khách lớn, hạ tầng dịch vụ phát triển nóng, cùng sức ép đô thị hóa có thể gây xáo trộn kết cấu không gian văn hóa, làm mòn nghi lễ, biến tướng lễ hội, mai một nghề truyền thống nếu không có quản trị bảo tồn chặt chẽ và mô hình phát triển bền vững.

Nguyên nhân của nghịch lý “giá trị tăng lên nhưng bền vững bị đe doạ” có thể tóm gọn ở một số điểm. Đó là quy hoạch phát triển và bảo tồn chưa thực sự đồng bộ trên toàn tỉnh mới; năng lực quản lý di sản tại cơ sở còn thiếu hụt khi phải quản lý khối lượng di tích lớn hơn sau sáp nhập; chính sách hỗ trợ nghệ nhân, làng nghề chưa đủ mạnh để giữ chân thế hệ trẻ; áp lực thị trường, đầu tư hạ tầng đôi khi ưu tiên lợi ích ngắn hạn hơn khả năng bảo tồn dài hạn. Ngoài ra, công nghệ và mạng xã hội dù là công cụ truyền thông mạnh mẽ nhưng đôi khi khiến diễn xướng truyền thống mất chiều sâu khi được rút gọn thành sản phẩm dạng “mỳ ăn liền” để phục vụ khách.

Nghề dệt truyền thống của người Mường khu vực tỉnh Hòa Bình cũ là một trong những nét văn hóa đặc sắc cần được bảo tồn và gìn giữ

Từ thực trạng đó, bài toán đặt ra là làm sao vừa khai thác lợi thế phát triển, kết nối hạ tầng, mở rộng thị trường du lịch, tận dụng công nghệ, lại vừa giữ gìn được bản sắc văn hóa không bị thương mại hoá méo mó?

Theo chúng tôi, việc đầu tiên là phải đặt bảo tồn văn hóa vào trung tâm quy hoạch phát triển không gian. Mỗi dự án hạ tầng quy mô lớn, từ đường giao thông đến khu đô thị, đều cần đánh giá tác động văn hóa trước khi phê duyệt; những vùng lõi di tích cần được khoanh vùng bảo vệ với hồ sơ pháp lý rõ ràng, ràng buộc về chiều cao, mật độ xây dựng và hoạt động thương mại. Quy hoạch liên ngành giữa văn hóa, du lịch, giao thông và môi trường cần tiến hành đồng bộ, bảo đảm hài hoà lợi ích phát triển và bảo tồn.

Tiếp theo là cần nâng cao năng lực quản lý, đầu tư có trọng tâm cho việc bảo tồn. Cụ thể là tăng tỷ lệ đầu tư công cho tu bổ, phục hồi và giám sát di tích; áp dụng mô hình xã hội hoá có điều tiết, khuyến khích doanh nghiệp tham gia phục hồi, quản lý dịch vụ đi kèm, nhưng kèm theo hợp đồng trách nhiệm bảo tồn rõ ràng.

Bên cạnh đó, tập trung vào phát triển “du lịch văn hoá có trách nhiệm” thay vì du lịch số lượng thuần tuý. Cần xây dựng, chuẩn hoá sản phẩm du lịch văn hoá gắn với trải nghiệm có chiều sâu như tổ chức các tour học thuật, workshop nghề truyền thống, hội thảo cộng đồng về di sản, giới hạn sức chứa tại các sự kiện lớn để tránh quá tải. Đồng thời áp dụng mô hình chia sẻ lợi ích: cộng đồng địa phương, nghệ nhân, và các hộ dân tham gia hưởng lợi trực tiếp nhằm tạo động lực bảo tồn.

Hoạt động bảo tồn phải song hành với truyền nghề và phát triển nguồn nhân lực văn hóa. Hỗ trợ chương trình truyền nghề tại làng nghề, trường học kết hợp câu lạc bộ văn hóa; có chính sách hỗ trợ tài chính, thuế, mặt bằng cho nghệ nhân trẻ khởi nghiệp sáng tạo trên nền tảng nghề truyền thống để giữ chân thế hệ kế thừa.

Lễ hội Trò Trám xã Tứ Xã, nay là xã Phùng Nguyên được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia từ năm 2016

Ngoài ra, cần tận dụng công nghệ một cách có chọn lọc để bảo tồn và truyền tải giá trị. Số hoá tư liệu di sản, xây dựng kho lưu trữ số, ứng dụng công nghệ thực tế ảo để tái hiện lễ nghi, tạo trải nghiệm giáo dục cho khách tham quan mà không làm tổn hại thực tế.

Đặc biệt, sớm hoàn thiện khung pháp lý và cơ chế phối hợp liên tỉnh – liên ngành trong quản lý di sản. Sáp nhập tạo ra sự thay đổi hành chính lớn; do đó cần nghị quyết, quy định chuyên biệt của tỉnh nhằm phân cấp, phân nhiệm giữa tỉnh với cấp xã; xây dựng bộ tiêu chí đánh giá “di sản sống” và chuẩn mực hoạt động lễ hội, tránh thương mại hóa vô tội vạ. Đồng thời tăng cường phối hợp với các bộ, ngành Trung ương, học viện và các tổ chức quốc tế trong công tác kiểm kê, bảo tồn và xin công nhận danh hiệu quốc gia, quốc tế cho di sản.

Cuối cùng, cần xây dựng chương trình truyền thông giáo dục dài hơi để nuôi dưỡng nhận thức cộng đồng về giá trị văn hóa. Giá trị văn hóa không thể chỉ do Nhà nước đơn phương giữ, đó là tài sản chung của cộng đồng. Do vậy, các chương trình phải hướng tới mọi lứa tuổi, từ nhà trường đến doanh nghiệp du lịch, truyền tải thông điệp rằng phát triển và bảo tồn có thể song hành nếu được tổ chức bài bản.

Phú Thọ đang đứng trước cả cơ hội và thách thức. Lợi thế địa lý, tài nguyên văn hóa và thị trường lớn nếu được quản trị tốt sẽ trở thành nền tảng cho phát triển bền vững. Còn nếu phát triển nóng, thiếu đồng bộ, những giá trị tinh thần gắn với “đất Tổ” dễ bị bào mòn và mai một.

Để giữ gìn giá trị văn hóa giữa sức ép phát triển, chính quyền cần chủ động, có tầm nhìn, kết hợp pháp chế nghiêm ngặt với cơ chế xã hội hoá linh hoạt, đồng thời trao quyền và lợi ích cho cộng đồng. Khi đó, Phú Thọ không chỉ phát triển về kinh tế mà còn bảo lưu được cốt cách, trở thành điểm đến văn hóa có chiều sâu, góp phần làm giàu thêm bản sắc dân tộc trong thời đại mới.

Quang Nam