“Số hóa” đặc sản Lai Đồng

Khoảng chục năm trở lại đây, vùng sơn cước Lai Đồng “trình làng” giống quýt đặc sản được người tiêu dùng khắp các vùng miền ưa chuộng, cất công tìm kiếm dù giá bán cao hơn hẳn các giống quýt quen thuộc trên thị trường. Làm giàu trên đất khó không còn là mơ ước, hướng mở triển vọng mà đã thực sự hiện hữu trên đồi rừng Lai Đồng và đang phát triển lên tầm cao mới với những ý tưởng, giải pháp hữu hiệu giúp nâng cao chất lượng, giá trị hàng hóa, hiệu quả kinh tế từ món quà vô giá của thiên nhiên...

Quýt đặc sản Lai Đồng đã và đang giúp nhiều hộ dân thoát nghèo, vươn lên làm giàu bền vững.

Trái ngọt trên đất cằn

Sinh sống trên khu Đồng Than trùng điệp núi đồi cao vút tầm mắt, cũng như hầu hết các gia đình người Mường quanh vùng, từ khi cứng chân chạy nhảy, dẻo tay cầm dao, cuốc, anh Đặng Quang Tiệp đã quen lên núi phụ giúp bố mẹ phát cỏ, chăm sóc đồi cây nguyên liệu. Nghề rừng vốn vất vả, quanh năm suốt tháng tất bật, các chu kỳ rừng trồng nối tiếp nhau nhưng cố lắm cuộc sống chỉ tạm gọi là no đủ.

Không thể theo mãi lối mòn túng thiếu, muốn khả giả buộc phải có hướng đi mới, phá bỏ định kiến đất đồi rừng chỉ có thể trồng cây nguyên liệu, mặc mọi người gièm pha, đàm tiếu, năm 2012, sau khi cất công đến nhiều vùng miền mục sở thị các vườn cây ăn quả, học hỏi kỹ thuật, kinh nghiệm trồng, chăm sóc, anh Tiệp quyết định thu hoạch toàn bộ đồi bạch đàn, keo lai, dọn thực bì, dành toàn bộ tiền tiết kiệm và vay mượn thêm để đầu tư trồng quýt, cam, bưởi, chanh...

Như đánh bạc với trời, mấy năm liền gia đình anh như ngồi trên đống lửa khi cây trồng lúc thì còi cọc khi lại héo úa do sâu bệnh. Kiên trì tìm hiểu sâu kỹ thuật chăm sóc, điều trị bệnh cho cây, chăm cây như chăm con mọn với tất cả niềm tin, quyết tâm theo đuổi đến cùng, vụ mùa đầu tiên đã mang lại cho gia đình anh niềm vui lớn. Quýt được mùa, được giá, anh thu về khoản tiền lớn, cao hơn rất nhiều so với trồng rừng nguyên liệu.

Liên tiếp mấy năm sau đó, tiếng đồn về giống quýt đặc sản Mường Kịt của gia đình anh ngày càng lan xa, giá bán tăng vọt, quýt hái đến đâu có thương lái đợi thu mua đến đó, nguồn lợi thu về ngày càng lớn.

Hiện gia đình anh có 7ha trồng cam, quý cho sản lượng trung bình mỗi năm khoảng 50 tấn, doanh thu khoảng 1,5 tỷ đồng. Trong đó có 3ha quýt đặc sản Mường Kịt có giá bán bình quân 45.000 – 50.000 đồng/kg.

Choáng ngợp với hiệu quả kinh tế từ cây quýt, các gia đình quanh vùng bắt đầu tìm đến anh học hỏi, đầu tư trồng quýt trên đất đồi.

Quýt Mường Kịt chín có màu vàng tươi, sáng bóng, hình thức hấp dẫn, tép vàng, vị ngọt đậm và đặc biệt khi bóc vỏ có mùi thơm đặc trưng.

Muốn phát triển phải mở rộng quy mô, liên kết sản xuất, năm 2021, Hợp tác xã (HTX) cây ăn quả và dược liệu Mường Kịt đã được thành lập do anh làm Giám đốc với mục tiêu phát triển mô hình nông nghiệp ứng dụng công nghệ vào sản xuất, tạo ra sản phẩm nông sản an toàn, được thị trường ưa chuộng, trong đó tập trung vào giống quýt đặc sản và một số loại cây ăn quả phù hợp.

Đến nay, HTX có 12 thành viên chính thức và 10 hộ thành viên liên kết, với trên 10 lao động làm việc thường xuyên. Diện tích trồng cam, quýt đã mở rộng lên hơn 50ha và đều được canh tác theo hướng hữu cơ an toàn. 7 ha quýt, 2ha cam đã được chứng nhận đạt tiêu chuẩn VietGAP...

Được trồng trên các triền đồi núi thấp, có khí hậu mát mẻ nên cam, quýt đặc sản Mường Kịt quả to, tròn, chín có màu vàng tươi, sáng bóng, hình thức hấp dẫn, tép vàng, vị ngọt đậm và đặc biệt khi bóc vỏ có mùi thơm đặc trưng.

Mấy năm gần đây, cam, quýt đặc sản đã mang lại nguồn thu lớn, giúp nhiều gia đình có cuộc sống khá giả. “Cây cam, quýt đặc sản đã và đang thực sự trở thành “báu vật” giúp người dân Lai Đồng chúng tôi thoát nghèo, vươn lên làm giàu bền vững...” – anh Đặng Quang Tiệp – Giám đốc HTX cây ăn quả và dược liệu Mường Kịt tự tin khẳng định.

Xây dựng thương hiệu bền vững gắn với phát triển du lịch sinh thái là định hướng của xã Lai Đồng với vùng trồng quýt đặc sản.

Nâng tầm giá trị

Đồng hành cùng người dân trong chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi trên cơ sở phát huy tiềm năng, thế mạnh sẵn có, nâng cao giá trị hàng hóa, hiệu quả kinh tế nông sản, các cấp ủy Đảng, chính quyền địa phương đã triển khai nhiều hoạt động thiết thực, cụ thể giúp quảng bá, nâng tầm chất lượng, giá trị giống quýt đặc sản.

Năm 2023, sản phẩm quýt thái Mường Kịt được chứng nhận sản phẩm đạt tiêu chuẩn OCOP 3 sao. Cùng năm, HTX đã đề xuất và được phê duyệt triển khai thực hiện Dự án “Tạo lập, quản lý và phát triển nhãn hiệu tập thể “Mường Kịt” cho sản phẩm cam, quýt của huyện Tân Sơn, tỉnh Phú Thọ”. Ngay sau khi sáp nhập, UBND xã Lai Đồng đã triển khai thực hiện Đề tài Khoa học và Công nghệ: “Ứng dụng công nghệ số trong quản lý, bảo tồn và phát triển giống quýt đặc sản địa phương xã Lai Đồng, tỉnh Phú Thọ”.

Ông Hồ Sỹ Mạnh, Chủ tịch UBND xã Lai Đồng chia sẻ: “Quýt đặc sản Lai Đồng (quýt Mường Kịt, quýt rừng Xuân Sơn) là nguồn gen bản địa quý hiếm, có giá trị kinh tế, dinh dưỡng và văn hóa cao. Trong những năm gần đây, cùng với sự phát triển của kinh tế hàng hóa và xu hướng tiêu dùng nông sản đặc sản, quýt Lai Đồng ngày càng được thị trường ưa chuộng và trở thành sản phẩm tiềm năng để phát triển thành hàng hóa đặc trưng của địa phương.

Tuy nhiên, thực tiễn sản xuất hiện nay còn bộc lộ nhiều hạn chế: Giống chưa được quản lý khoa học, nguồn gen có nguy cơ thoái hóa; diện tích trồng manh mún, phân tán; quy trình kỹ thuật thiếu đồng bộ; tiêu thụ sản phẩm chưa có công cụ xác thực và minh bạch thông tin.

Đặc biệt, quýt Lai Đồng hiện chưa được quản lý trên nền tảng số, chưa áp dụng công nghệ số trong sản xuất, bảo tồn và truy xuất nguồn gốc, dẫn tới hiệu quả sản xuất và giá trị thương mại thấp so với tiềm năng.

Triển khai ứng dụng công nghệ số vào quản lý, bảo tồn và phát triển quýt Lai Đồng là yêu cầu cấp thiết và mang tính chiến lược giúp xã có hệ thống cơ sở dữ liệu số về giống, quy trình canh tác chuẩn hóa, vườn giống gốc quản lý bằng công nghệ số, mô hình sản xuất thâm canh ứng dụng IoT (Internet of Things - Internet vạn vật) và hệ thống truy xuất nguồn gốc điện tử.

Quýt Mường Kịt có mặt tại các hội chợ thương mại, quảng bá nông sản địa phương.

Qua đó vừa bảo tồn nguồn gen quý, vừa nâng cao hiệu quả quản lý, chăm sóc và sản xuất, đồng thời xây dựng thương hiệu bền vững gắn với phát triển du lịch sinh thái, nâng cao giá trị kinh tế và khẳng định vị thế của quýt Lai Đồng trên thị trường trong nước và quốc tế...”.

Với tổng dự kiến kinh phí 3,5 tỷ đồng, trong thời gian 36 tháng (từ tháng 1/2026 đến tháng 12/2028), theo tính toán, Đề tài khoa học sẽ mang lại hiệu quả kinh tế rõ rệt và bền vững. Ứng dụng công nghệ số trong quản lý và chăm sóc giúp giảm chi phí sản xuất (giảm lượng nước tưới 20- 30%, giảm chi phí thuốc bảo vệ thực vật 15- 20%) nhờ hệ thống tưới thông minh, giám sát sâu bệnh và cảnh báo sớm.

Đồng thời, việc áp dụng quy trình số hóa giúp nâng cao năng suất quýt trung bình từ 12- 13 tấn/ha lên 15-17 tấn/ha, chất lượng quả đồng đều, ít bị sâu bệnh, kéo dài thời gian bảo quản.

Với giá bán bình quân 25.000- 30.000 đồng/kg, giá trị thu được có thể đạt từ 350 - 400 triệu đồng/ha/năm, tăng khoảng 20- 30% so với sản xuất truyền thống. Việc áp dụng hệ thống truy xuất nguồn gốc điện tử giúp sản phẩm nâng cao uy tín, mở rộng thị trường tiêu thụ tại các siêu thị, cửa hàng nông sản sạch, tiến tới xuất khẩu chính ngạch.

Cùng với đó, đề tài góp phần thiết thực tạo việc làm ổn định cho người dân, tăng thu nhập, thúc đẩy phát triển hợp tác xã, kinh tế tập thể và gắn kết sản xuất với du lịch sinh thái. Ứng dụng công nghệ số và quy trình chăm sóc hiện đại giúp giảm thiểu lạm dụng thuốc hóa học, bảo vệ nguồn đất - nước và duy trì hệ sinh thái bền vững.

Không chỉ tăng năng suất, chất lượng và giá trị sản phẩm, ứng dụng công nghệ số trong quản lý, bảo tồn và phát triển sẽ giúp nâng cao sức cạnh tranh của quýt Lai Đồng, tạo cơ sở để phát triển thành sản phẩm OCOP 4- 5 sao. Quýt đặc sản được nâng tầm cũng đồng nghĩa với việc đất rừng Lai Đồng được sưởi ấm trong màu xanh sung túc, trù phú...

Cẩm Ninh