Làng truyền thống của đồng bào DTTS ở Kon Tum

Tỉnh Kon Tum có 7 dân tộc tại chỗ, gồm: Ba Na, Gia Rai, Gié Triêng, Xơ Đăng, Brâu, Rơ Măm và Hrê. Đối với các dân tộc tại chỗ, làng có ý nghĩa rất quan trọng trong đời sống của họ. Theo thời gian, không gian của các làng đã có sự thay đổi nhưng nhìn chung vẫn còn giữ những nét riêng biệt vốn có, tạo nên một không gian văn hóa độc đáo.

Mỗi làng của đồng bào DTTS là một đơn vị cộng cư thống nhất, được thiết lập chủ yếu dựa trên các mối quan hệ cơ bản về huyết thống, cùng thành phần dân tộc

Trong xã hội cổ truyền của dân tộc tại chỗ ở Kon Tum chỉ tồn tại duy nhất một tổ chức xã hội đó là làng. Mỗi làng là một đơn vị cộng cư thống nhất, được thiết lập chủ yếu dựa trên các mối quan hệ cơ bản về huyết thống, hôn nhân, cùng thành phần dân tộc, có cùng quyền lợi và cùng chia sẻ trách nhiệm. Trước đây, việc chọn vị trí lập làng là việc hệ trọng của cả cộng đồng, nên khi chọn vị trí để lập làng mới bao giờ cũng được xem xét kỹ lưỡng các điều kiện có liên quan thiết yếu đến đời sống trực tiếp cộng đồng.

Ông A Jar, làng Plei Đôn, phường Quang Trung, Tp. Kon Tum là người có nhiều năm nghiên cứu, sưu tầm về văn hóa của các dân tộc tại Kon Tum cho biết: Ngày xưa, khi tìm vị trí để lập làng thì điều kiện trước tiên là phải có nguồn nước. Vị trí làng thường được chọn ở nơi cao ráo, thoáng, đất bằng phẳng, dễ di chuyển, nhằm bảo vệ dân làng trước sự đe dọa của kẻ thù từ bên ngoài và thú dữ. Mỗi dân tộc có cách chọn vị trí lập riêng, phù hợp với điều kiện văn hóa, như dân tộc Ba Na và Gia Rai thường chọn vị trí lập làng ở những khu vực gần sông, suối; dân tộc Xơ Đăng chọn vị trí lập làng ở lưng chừng đồi, núi.

Người Ba Na thường chọn vị trí gần các con sông, suối để lập làng

Tên làng của đồng bào DTTS ở Kon Tum cũng có nét độc đáo riêng, thường được lấy theo tên một loài cây có nghĩa đặc trưng gắn liền với nơi cư trú; gắn với nguồn nước, thường là suối, hồ, ao; xuất phát từ một câu chuyện mang tính huyền thoại hoặc một truyền thuyết.

Ông A Jar cho hay: Tên của làng gắn bó máu thịt với mỗi con người và cả cộng đồng, không dễ dàng mất đi. Vì vậy, khi tách ra thành lập làng mới, nhưng cái tên làng cũ vẫn được giữ và thêm vào đó một thành tố nào đó mang đặc điểm của làng mới, chẳng hạn như làng Kon Mơ Nay được tách ra thêm một làng nữa gọi là làng Kon Mơ Nay Sơ Lam; chẳng hạn làng Kon Hngo là sống bên suối nhưng mà xung quanh có rất nhiều cây thông, cây thông tên gọi là Hngo.

Nhà rông của người Gié Triêng ở làng Đăk Wâk, xã Đăk Kroong, huyện Đăk Glei vẫn giữ được nét nguyên bản ngày xưa

Theo tâm niệm của đồng bào các DTTS đã có làng là phải có nhà rông. Làng nào không có nhà rông thì làng đó thiếu sức sống cội nguồn. Nhà rông bao quát mọi tinh hoa văn hóa sáng tạo của con người trong môi trường sinh thái tự nhiên, vừa hùng vĩ vừa tiềm ẩn những yếu tố tâm linh, là biểu hiện của văn hóa rừng và sự cố kết cộng đồng người gắn với thiên nhiên. Về kiến trúc thì nhà rông của mỗi dân tộc có sự khác nhau, theo tập quán của từng dân tộc, nhưng nếu nói về quy mô to cao thì phải kể đến nhà rông của dân tộc Ba Na, Gia Rai, Xơ Đăng, Gié Triêng.

Già làng A Thông (dân tộc Gié Triêng), làng Đăk Wâk, xã Đăk Kroong, huyện Đăk Glei cho biết: Nhà rông hùng vĩ vươn lên bầu trời với hình dáng như một lưỡi rìu khổng lồ biểu hiện sức mạnh của một cộng đồng làng, thể hiện tinh thần thượng võ, đầy quyền uy, như là chế ngự không gian và thời gian để khẳng định chủ quyền, lãnh địa của làng. Thường thì vị trí của nhà rông bao giờ cũng nằm hài hòa với các ngôi nhà ở xung quanh, phía trước có khoảng sân rộng để tổ chức các lễ hội dân gian truyền thống và sinh hoạt cộng đồng.

Với sự quan tâm của chính quyền địa phương, nhiều làng đồng bào DTTS ở tỉnh Kon Tum đã làm du lịch cộng đồng

Ngày nay, trong quá trình hội nhập và phát triển, các làng đồng bào DTTS trên địa bàn tỉnh Kon Tum không còn giữ được nét nguyên sơ như trước đây. Nhưng hiện hữu trong mỗi làng vẫn còn đó những giá trị văn hóa độc đáo và đặc sắc mà mỗi người, mỗi nhà đều gìn giữ, xem đó như là món ăn tinh thần, là văn hóa truyền thống để tiếp tục gìn giữ và phát huy cho phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội phát triển như hiện nay.

Nhiều làng đã được công nhận là làng du lịch cộng đồng, như: Làng Kon Kơ Tu, làng Kon Jơ Ri, xã Đăk Rơ Wa, Tp. Kon Tum; làng Vi Rơ Ngheo, xã Đăk Tăng, huyện Kon Plông; làng Kon Trang Long Loi, thị trấn Đăk Hà, huyện Đăk Hà; làng Đăk Răng, xã Đăk Dục, huyện Ngọc Hồi... Tại các làng này vẫn duy trì những đội cồng chiêng truyền thống, nghề dệt thổ cẩm, nấu rượu cần hay các nghi lễ tín ngưỡng có liên quan, người dân cũng bắt đầu mạnh dạn và dần làm quen với việc đón khách du lịch đến với thôn, làng của mình tham quan và trải nghiệm. Đây chính là động lực để đồng bào DTTS tiếp tục làm tốt hơn nữa công tác bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc.

Ngọc Chí (Báo Dân tộc và Phát triển)