Mây vờn đỉnh núi nóc nhà xứ Mường

Con đường độc đạo uốn lượn như một dải lụa mềm, vắt qua những triền núi trùng điệp, dẫn lối chúng tôi lên với Vân Sơn - được coi là nóc nhà của xứ Mường, nơi được mệnh danh là “Thung Mây” huyền ảo, quanh năm mây trắng vờn bay.

Nằm ở độ cao gần 1.000m so với mực nước biển, xã vùng cao Vân Sơn hôm nay không chỉ là một miền đất của mây và sương, mà còn là nơi ẩn chứa những trầm tích văn hóa Mường cổ và nguồn tài nguyên thiên nhiên phong phú đang chờ được đánh thức.

Một góc trung tâm xã Vân Sơn. Ảnh: Nguyễn Bốn

Xã Vân Sơn được hình thành từ 3 xã Quyết Chiến, Vân Sơn (cũ) và Ngổ Luông. Mảnh đất từ lâu đã nổi tiếng là “thung lũng trường thọ”, nơi cảnh sắc trong lành, khí hậu ôn hòa, và con người gắn bó hòa hợp với thiên nhiên. Không khí nơi đây mát rượi quanh năm, sương mù giăng phủ những mái nhà sàn nằm nép mình bên sườn núi. Người hầu hết là đồng bào Mường hiền hậu, chân chất và mến khách.

Cái chất Mường cổ “đậm đặc” hiện diện trong từng nếp nhà, trong tiếng cười giòn tan nơi chợ phiên, trong những bữa rượu cần quây quần. Nếp sống thuận tự nhiên, cần mẫn và chan hòa ấy dường như chính là “bí quyết” khiến nơi đây được gọi là “thung lũng trường thọ”, nơi có nhiều cụ già sống trăm tuổi vẫn minh mẫn, khỏe mạnh, hồn hậu như mây gió vùng cao.

Nếu ai từng đến Vân Sơn, hẳn sẽ không thể bỏ qua phiên chợ Bò - Lũng Vân - nơi hội tụ linh hồn văn hóa của “Thung Mây”. Chợ họp vào sáng thứ Ba và Chủ nhật hằng tuần, là dịp để bà con các bản làng tụ họp, mua bán, giao lưu.

Người dân bán các mặt hàng nông sản địa phương

Giữa làn sương mờ sớm mai, những gùi măng trúc, rau rừng, quýt cổ, tỏi tía, các sản vật địa phương... được các bà, các chị gùi về từ xa. Chợ bày bán đủ thứ, từ hàng hóa sinh hoạt, nông cụ đến khu chợ trâu, bò tấp nập - một nét văn hóa đặc trưng của người Mường.

Ở đó, người ta đến không chỉ để mua bán, mà còn để gặp gỡ, trao nhau câu chuyện, cùng sẻ chia niềm vui trong một không gian giao thoa giữa truyền thống và nhịp sống hiện đại.

Xã Vân Sơn bắt đầu hình thành các điểm du lịch cộng đồng

Từ phiên chợ Lũng Vân, những sọt quýt vàng ươm, tỏa hương thơm mát dẫn chúng tôi đến với “báu vật” của vùng đất này - quýt cổ Nam Sơn. Người dân gọi vui là “quýt hôi” hay “quýt cổ”, bởi chẳng ai nhớ rõ nó bén rễ ở đây từ bao giờ, chỉ biết rằng loài cây này đã gắn bó với đất Mường từ trước năm 1950.

Từng là xã nghèo đặc biệt khó khăn với hơn 98% dân số là người Mường, đời sống dựa vào nông nghiệp nhỏ lẻ, nhưng chính cây quýt cổ đã mở ra con đường đổi thay. Với vỏ mỏng, múi dày, mọng nước, vị ngọt thanh và hương thơm đặc trưng, quýt Nam Sơn nhanh chóng chinh phục thị trường.

Đặc biệt, mùa chín vào dịp giáp Tết giúp giá trị kinh tế tăng cao, mang lại thu nhập ổn định từ 30 đến 100 triệu đồng mỗi năm cho nhiều hộ dân.

Động Nam Sơn được công nhận là Di tích thắng cảnh cấp Quốc gia

Với khí hậu mát mẻ và chênh lệch nhiệt độ ngày đêm lớn, cây quýt dễ phân hóa mầm hoa, đậu quả đều, tích lũy hương vị đặc biệt không nơi nào có được. Giờ đây, những đồi quýt cổ không chỉ là “cây thoát nghèo”, mà còn là “cảnh quan du lịch nông nghiệp”, một trải nghiệm độc đáo dành cho du khách khi đến với “Thung Mây”.

Động Nam Sơn (hay còn gọi là động Tớn) lại là báu vật ẩn sâu trong lòng núi. Hành trình đến cửa động là một cuộc trekking kỳ thú. Từ trung tâm xã, phải vượt qua những con đường mòn xuyên rừng trúc, băng qua sườn núi đá tai mèo sắc nhọn, mới thấy được cửa động nhỏ bé, chỉ cao chừng 1m, rộng chưa đầy 90cm.

Nhưng chỉ cần khẽ cúi người bước qua khe cửa hẹp, một thế giới huyền ảo mở ra: Những khối nhũ đá lung linh, không gian rộng lớn, mát lạnh, tĩnh lặng đến mức chỉ còn nghe thấy tiếng nước tí tách rơi từ trần động, vang vọng như khúc nhạc của đại ngàn. Động Nam Sơn đang được chính quyền và người dân chung tay đánh thức, đưa vào khai thác du lịch bền vững.

Không chỉ có động Tớn, Vân Sơn còn sở hữu thác Trăng, thác Thung, hang Núi Kiến, cùng quần thể 11 cây nghiến di sản ngàn năm tuổi ở xóm Bo Trẳm - tất cả tạo nên một quần thể sinh thái phong phú, nguyên sơ và hấp dẫn đối với du khách ưa khám phá.

Nhận rõ lợi thế và tiềm năng, những năm gần đây, một số hộ dân tiên phong đã bắt đầu làm du lịch cộng đồng. Ở xóm Chiến - vùng đất Nam Sơn cũ - những ngôi nhà sàn được cải tạo khang trang, sạch đẹp, có hệ thống vệ sinh hiện đại, sẵn sàng đón khách. Chị Đinh Thị Trường ở xóm Chiềng là một trong những người đi đầu. Từ căn nhà sàn cũ, chị mạnh dạn đầu tư gần 400 triệu đồng để xây dựng Homestay Lũng Vân, có thể đón 15-20 khách mỗi lượt. Chị kể, du khách đến đây đều muốn trải nghiệm ẩm thực Mường - những món ăn mộc mạc nhưng đậm đà hồn núi rừng và ai cũng ra về với sự hài lòng, lưu luyến.

Sau sáp nhập, Vân Sơn có nhiều lợi thế mới để phát triển mạnh mẽ hơn. Đảng bộ xã nhiệm kỳ 2025-2030 xác định những khâu đột phá chiến lược đó là: Ưu tiên đầu tư giao thông kết nối các điểm du lịch và vùng sản xuất. Phát triển nông nghiệp đặc sản, đặc biệt là quýt cổ - theo chuỗi giá trị gắn với du lịch trải nghiệm. Đào tạo kỹ năng, nâng cao năng lực làm du lịch cộng đồng cho người dân.

Đồng chí Bí thư Đảng ủy xã Vân Sơn Nguyễn Duy Tư chia sẻ: Xã đang xây dựng đề án khai thác du lịch bền vững, trước mắt là cải tạo đường lên động Nam Sơn, lắp đặt bậc đá, lan can an toàn; đồng thời mở rộng mô hình homestay ra các xóm khác như Hày Dưới, tổ chức chợ đêm, định vị sản phẩm du lịch đặc thù sinh thái văn hóa Mường - nông nghiệp. Xa hơn, Vân Sơn hướng tới liên kết vùng theo tam giác “Vân Sơn - Mai Châu - Pù Luông”, tạo nên chuỗi điểm đến hấp dẫn, giữ chân du khách lâu hơn.

Rời Vân Sơn khi nắng chiều xuyên qua tầng mây, thung lũng như được dát vàng bởi ánh hoàng hôn. Những đồi quýt trĩu quả, là tiếng nước róc rách trong lòng động Nam Sơn, là nụ cười đôn hậu của những người Mường hiền lành, chất phác.

“Nóc nhà xứ Mường” không còn là vùng đất ngủ quên trong sương mờ, mà đang ngày một tươi mới, để một ngày không xa, “Thung Mây” sẽ không chỉ là điểm đến của những người yêu thiên nhiên, mà còn là biểu tượng cho hành trình đánh thức tiềm năng, dựng xây bản Mường giàu đẹp giữa đại ngàn.

Lê Chung