Thiêng liêng phong tục đắp bếp của người Mường

Đối với người Mường, bếp lửa trên nhà sàn không chỉ là nơi nấu nướng, thắp sáng, mà còn là nơi sưởi ấm khi giá rét, nơi hội tụ của gia đình sau mỗi ngày lao động. Bếp lửa được ví như linh hồn trong ngôi nhà và chứa đựng phong tục, tín ngưỡng, được trân trọng và thần thánh hóa. Chính vì vậy, đắp bếp là công việc đặc biệt quan trọng và thiêng liêng khi dựng nhà mới.

Người Mường gánh đất để đắp bếp trên nhà sàn.

Theo quan niệm dân gian của người Mường, bếp lửa có linh hồn và liên quan đến sự lành - dữ, ăn nên làm ra hay không của gia đình. Được linh thiêng hóa trong đời sống tinh thần nên đối với người Mường, việc chuẩn bị cho ngày đắp bếp phải thật chu đáo.

Gia chủ thường mời thầy cúng thực hiện các nghi lễ tâm linh, báo cáo tổ tiên, thổ địa, trừ tà. Đồng thời mời người chủ trì công việc đắp bếp, thường là người có uy tín, tuổi trung niên, con cái đủ cả trai lẫn gái và gia đình khá giả. Khi đến giờ đẹp theo lựa chọn của gia chủ, việc đắp bếp được tiến hành. Vị trí bếp thường gần cột cái của nhà sàn, phần gian trong của ngôi nhà.

Để đắp bếp, trước hết cần làm khung gỗ định hình mà người Mường gọi là bàn bếp và phải là loại gỗ chắc để tránh bắt lửa. Thông thường bàn có chiều rộng từ 1,2 - 1,5m, dài 1,8 - 2m, bề dày đắp đất khoảng 20cm.

Công việc lót bẹ chuối tươi trước khi đổ đất đắp bếp.

Công việc đắp bếp bắt đầu từ việc lấy các bẹ chuối tươi để lót bên dưới nhằm cách nhiệt với sàn gỗ, sau đó đổ đất lên trên. Đáng chú ý, đất phải lấy ở nơi sạch sẽ, là lớp đất thịt bên dưới, tinh khiết, không có các tạp chất. Số lượng đất đổ vào khuôn bếp được tính toán cẩn thận, người chủ trì sẽ đếm bằng que tre. Khi khuôn bếp gần đầy, thúng đất cuối cùng phải lấy theo số lẻ và phải để dành ít nhất 1/3 thúng để trả lại đất.

Sở dĩ chọn số lẻ bởi người Mường coi đây là con số may mắn. Còn việc hoàn trả lại đất có ý nghĩa sự thơm thảo, không cạn tàu ráo máng của người Mường và còn có một ý nghĩa sâu xa là tạ ơn trời đất, cầu may.

Nhà nghiên cứu văn hoá dân gian Bùi Huy Vọng

Sau khi đắp xong đất, người Mường lấy 3 hòn đá cao bằng nhau đặt trên bếp để kê nấu nướng, tượng trưng cho 3 vua bếp. Công việc đắp bếp hoàn thành, người Mường lấy bẹ chuối tạo hình những con cá cho vào cắp (kẹp nướng) buộc vào cột cái nhà sàn gần bếp hoặc đặt lên mái nhà để lấy phước may, mong cho bếp ngày ngày đỏ lửa, thực phẩm đủ đầy. Khi khá giả, người ta dùng con cá thật để nướng trên bếp. Người chủ trì nhóm lửa và chúc cho gia chủ làm ăn phát đạt, sung túc, hạnh phúc.

Người chủ trì nhóm lửa đầu tiên trên bếp.

Người Mường lấy 3 hòn đá cao bằng nhau đặt trên bếp để kê nấu nướng.

Bếp trên nhà sàn sau khi đắp xong.

Phần gác bếp cũng được người Mường chú trọng và tạo khoảng cách sao cho ngọn lửa không bén tới, nhưng hơi nóng và khói bốc lên như một chiếc “máy sấy” tự nhiên, âm ỉ hàng ngày giúp hong khô sản vật, thực phẩm để bảo quản được lâu trong thời chưa có tủ lạnh. Cũng từ đó, người Mường đã tạo nên những món ẩm thực hấp dẫn như thịt trâu khô, hay món độc, lạ được ghi danh vào top ẩm thực tiêu biểu của Việt Nam như da trâu khô nấu môn. Ngoài ra, bồ hóng cũng giúp đồ đạc để trên gác bếp không bị mối mọt.

Nướng cá sau khi đắp bếp để cầu mong sung túc, may mắn.

Trong tín ngưỡng dân gian của người Mường có nhân vật siêu hình cai quản bếp, thường gọi là vua bếp và được coi như một vị thần bảo hộ gia chủ chống lại tà ma. Theo nhà nghiên cứu văn hoá dân gian Bùi Huy Vọng, phong tục đắp bếp của người Mường khi gạt bỏ yếu tố mê tín có thể thấy bóng dáng của một tín ngưỡng xa xưa - tục thờ thần lửa.

Theo tiến trình lịch sử của loài người, ngọn lửa là bạn đồng hành quan trọng, đem lại nhiều lợi ích như làm chín thức ăn, sưởi ấm, thắp sáng, xua thú dữ, tà ma... Lợi ích của ngọn lửa to lớn nhưng cũng có thể thiêu cháy bất cứ thứ gì. Người ta khiếp sợ ngọn lửa, sợ thần lửa nổi giận mà trừng phạt. Xưa kia, khoa học chưa phát triển, người ta không giải thích nổi ngọn lửa ấm áp lại có sức mạnh vô song. Sự thán phục dẫn đến mức tôn thờ uy quyền ngọn lửa.

Việc đắp bếp, nhóm lửa có gốc tích từ thuở xưa khi tổ tiên người Mường rời các hang động ra bãi bằng, thung lũng và chuyển từ săn bắn, hái lượm sang trồng trọt. Đi đến đâu họ cũng mang theo lửa.

Ngày nay, nhiều gia đình dùng kiềng thay cho 3 hòn đá nhưng bếp vẫn là linh hồn trong ngôi nhà.

“Với cách nhìn nhận hiện nay, bếp lửa đã vượt ra ngoài tác dụng sinh hoạt, trở thành biểu tượng của người Mường tuyên cáo với trời đất về sự mở rộng lãnh thổ, hình thành nền tảng ban đầu về sự chế ngự và cải tạo thiên nhiên, manh nha ý thức sở hữu. Đó là cơ sở ban đầu hình thành xã hội thời cổ đại” - ông Bùi Huy Vọng nhận định.

Qua phong tục đắp bếp và sự tôn thờ ngọn lửa cho thấy, dân tộc Mường trọng tín ngưỡng, sống đoàn kết, hài hoà, thân thiện và đầy nhân văn, hiếu nghĩa.

Cẩm Lệ