Văn hóa lễ hội đất cội nguồn

Lắng đọng qua biến thiên lịch sử hàng nghìn năm dựng nước và giữ nước, lễ hội là một nét văn hóa truyền thống, là thành tố của văn hóa và thể hiện bản sắc văn hóa dân tộc. Đất cội nguồn phát tích dân tộc Việt, Phú Thọ hiện còn lưu giữ được kho tàng vô giá các lễ hội dân gian độc đáo, đặc sắc. Chú trọng bảo tồn, lưu giữ và phát triển lễ hội với quan điểm vừa đậm đà bản sắc vừa giàu có tinh thần nhân văn, phát triển tiềm năng du lịch, nhiều năm nay, tỉnh Phú Thọ đã triển khai nhiều giải pháp hữu hiệu, từng bước xây dựng văn hóa lễ hội đất cội nguồn mang đậm giá trị truyền thống, lành mạnh, văn minh...

Lễ tế Tổ Mẫu Âu Cơ tại Đền Mẫu Âu Cơ, xã Hiền Lương, huyện Hạ Hòa

Lắng đọng hồn xưa

Lễ hội truyền thống là loại hình văn hóa dân gian có tính cộng đồng rất cao, là nhu cầu văn hóa tinh thần không thể thiếu của con người, nhất là với cư dân ở vùng văn minh nông nghiệp. Không đơn giản chỉ là tái hiện những mô thức văn hóa cổ xưa mà qua đó lễ hội thể hiện khát khao nhân bản được tiếp nối và phát huy sức mạnh, sự toàn năng của thiên nhiên hay thần linh và các anh hùng trong lịch sử. Hình thức sinh hoạt tập thể đem lại sự hứng khởi cho mọi người nên những nghi thức lễ hội dần đi vào tâm thức tạo thành niềm cộng cảm thiêng liêng của cộng đồng. Là vùng đất phát tích của dân tộc với bề dày văn hóa, lịch sử và văn hiến, Phú Thọ hiện có 315 lễ hội, trong đó có 311 lễ hội truyền thống, bốn lễ hội Văn hoá Thể thao Du lịch. Các lễ hội dân gian truyền thống vùng Đất Tổ thường được gắn với không gian văn hóa của cộng đồng, với những nghi thức thực hành độc đáo và mang đặc trưng riêng, chứa đựng những giá trị lịch sử, giá trị văn hóa tâm linh, là bảo tàng sống động lưu giữ và phản ánh các giá trị di sản văn hóa phi vật thể do cộng đồng sáng tạo và lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Trong các lễ hội truyền thống đã có nhiều lễ hội được Bộ VHTTDL công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia. Mới đây, ba di sản văn hóa phi vật thể trên địa bàn tỉnh vừa được công nhận là: Lễ hội Đền Du Yến (xã Chí Tiên, huyện Thanh Ba), Lễ hội rước Chúa Gái (thị trấn Hùng Sơn, huyện Lâm Thao) và Lễ mở cửa rừng của người Mường (huyện Yên Lập).

Là cơ sở bảo tồn văn hóa làng xã và di sản văn hóa dân tộc, lễ hội dân gian truyền thống của Phú Thọ - Đất Tổ Hùng Vương mang những yếu tố hình thức phổ biến của lễ hội người Việt nói chung nhưng cũng có nhiều giá trị đặc trưng của một vùng đất cội nguồn dân tộc gắn với thời đại Hùng Vương dựng nước. Nhìn chung, những lễ hội này đều có nét đặc trưng độc đáo là gắn chặt với cộng đồng dân tộc, thờ cúng các Vua Hùng - tổ tiên của người Việt và các loại hình tín ngưỡng của người Việt cổ mang tính cội nguồn sâu đậm; phản ánh các sự kiện lịch sử dựng nước và giữ nước của nhân dân vùng Đất Tổ và của cả dân tộc Việt Nam, do vậy có ý nghĩa rất lớn trong việc giáo dục truyền thống đấu tranh cách mạng cho các thế hệ con cháu Lạc Hồng.Trong đó, Giỗ Tổ Hùng Vương- Lễ hội Đền Hùng là điểm nhấn quan trọng của thực hành tín ngưỡng Thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ đã được UNESCO ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Cùng với đó là các lễ hội truyền thống: Lễ hội Đền Mẫu Âu Cơ (huyện Hạ Hòa) gắn liền với huyền tích mẹ Âu Cơ sinh ra dân tộc Việt trong bọc trăm trứng, khai sơn lập ấp, dạy dân cấy lúa trồng dâu, dệt vải...; Lễ hội Đền Lăng Sương (huyện Thanh Thủy) với sự tích bà Đinh Thị Đen sinh hạ Tản Viên Sơn Thánh, một trong “Tứ bất tử” linh thiêng được nhân dân đời đời thờ phụng; Lễ hội Vua Hùng dạy dân cấy lúa được tổ chức vào ngày rằm tháng Giêng tại Đàn Tịch Điền, phường Minh Nông, thành phố Việt Trì gắn với văn hóa thời kỳ Hùng Vương, khởi thủy nghề trồng lúa nước của cư dân nông nghiệp Việt Nam; Hội Phết (huyện Tam Nông) tri ân công đức Thiều Hoa Công chúa- Nữ tướng thời Hai Bà Trưng với công lao chống giặc ngoại xâm, bảo vệ quê hương; Hội Trò Trám (huyện Lâm Thao)- Lễ hội cổ xưa nhất của người Việt với “lễ mật” diễn ra lúc nửa đêm cầu cho nòi giống sinh sôi, mùa màng tươi tốt...

Kết tinh của một quá trình tiếp biến văn hóa lâu dài, bền bỉ, lễ hội truyền thống trên quê hương Đất Tổ đã lưu giữ, phản ánh sinh động ước mơ, nguyện vọng của cả một cộng đồng hướng về những điều tốt đẹp. Lắng đọng tinh hoa văn hóa cộng đồng, các lễ hội truyền thống đã bảo lưu, nâng tầm nét đẹp văn hóa truyền thống, văn minh, văn hiến làng xã vùng Đất Tổ, biểu hiện ở nếp sống với những ý thức cơ bản: Ý thức về cội nguồn dân tộc với đạo lý uống nước nhớ nguồn, ý thức về mỹ tục, tài năng văn hóa, nghệ thuật thể thao, kỹ thuật cổ truyền... Qua thời gian, giá trị lịch sử, văn hóa, đạo lý sống tốt đẹp của tiền nhân đã và đang được gìn giữ, nâng lên tầm cao mới qua các lễ hội truyền thống.

“Tập quán xã hội và tín ngưỡng lễ mở cửa rừng của người Mường huyện Yên Lập” đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia. Ảnh: Thu Hà

Mẫu mực, an toàn, văn minh

Một cộng đồng giàu có lễ hội là một cộng đồng giàu có, đa dạng và cũng đậm bản sắc văn hoá. Phát huy tốt giá trị văn hoá của lễ hội sẽ đem lại những ý nghĩa rất to lớn trong liên kết cộng đồng, hướng con người về nguồn cội, cân bằng đời sống, bảo tồn và trao truyền các giá trị, hưởng thụ và sáng tạo văn hoá...

Nhiều năm nay, nhất quán phương châm bảo tồn, lưu giữ và phát triển lễ hội vừa đậm đà bản sắc vừa giàu có tinh thần nhân văn, phát triển tiềm năng du lịch, tỉnh Phú Thọ đã triển khai nhiều giải pháp đồng bộ, hữu hiệu, phù hợp với điều kiện thực tiễn đảm bảo các lễ hội trên địa bàn được tổ chức trang trọng, an toàn, văn minh...

Với mục tiêu xây dựng Việt Trì trở thành thành phố lễ hội về với cội nguồn dân tộc Việt Nam, Lễ hội Đền Hùng được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đánh giá là lễ hội mẫu mực trong cả nước, công tác tổ chức Giỗ Tổ Hùng Vương- Lễ hội Đền Hùng hàng năm đều được các cấp, các ngành, cơ quan chức năng và chính quyền địa phương đặc biệt coi trọng, chuẩn bị chu đáo chú trọng bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa cốt lõi của di sản, là nơi hội tụ của nhân dân cả nước và kiều bào ta ở nước ngoài; quản lý và tổ chức tốt các sự kiện văn hóa thể thao và du lịch nhằm biến di sản thành tài sản góp phần thúc đẩy kinh tế- xã hội địa phương.

Đồng thời kiểm soát và đảm bảo an ninh trật tự, an toàn giao thông, an toàn vệ sinh thực phẩm, quản lý giá cả thị trường, xử lý tốt các hành vi lợi dụng lễ hội để trục lợi; xây dựng và đảm bảo môi trường văn hóa, văn minh trong các hoạt động lễ hội... Do đó đã tạo được ấn tượng đẹp với hàng triệu đồng bào, du khách khắp các vùng miền về dâng hương giỗ tổ mỗi năm.

Các làng thi gà lễ, mâm ngũ quả trong Lễ hội Đình Đào Xá (huyện Thanh Thủy).

Trước mùa lễ hội năm nay, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính đã có Công điện số 11/CĐ-TTg ngày 30/1/2024 về việc bảo đảm nếp sống văn minh, an toàn, tiết kiệm trong các hoạt động tín ngưỡng, tôn giáo dịp Tết Nguyên đán Giáp Thìn và Lễ hội xuân 2024. Thủ tướng chỉ đạo các bộ, ngành địa phương cần tăng cường các biện pháp bảo đảm đón Tết vui tươi, lành mạnh, an toàn, tiết kiệm. Đồng thời, bảo đảm tổ chức các hoạt động tín ngưỡng, tôn giáo trong dịp Tết Nguyên đán và Lễ hội xuân 2024 theo đúng quy định của pháp luật, văn minh, an toàn, lành mạnh, tiết kiệm, nghĩa tình, phù hợp với truyền thống văn hóa dân tộc.

Thực hiện chỉ đạo của Thủ tướng Chính phủ và nội dung Công văn số 5833/BVHTTDL-VP của Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch về việc tăng cường công tác quản lý, tổ chức các hoạt động văn hóa, thể thao, du lịch và lễ hội mừng Xuân Giáp Thìn năm 2024 cùng chỉ đạo của Thường trực Tỉnh ủy, UBND tỉnh, sở Văn hóa Thể thao và Du lịch đã chủ động ban hành văn bản hướng dẫn các cấp chính quyền địa phương, đơn vị nghiêm túc thực hiện việc chỉ đạo tổ chức lễ hội an toàn, văn minh, đúng quy định.

Ngay sau Tết cổ truyền dân tộc, hàng chục lễ hội truyền thống tại khắp các địa phương đã được tổ chức. Trong đó có những lễ hội thu hút đông đảo đồng bào du khách cả nước về tham dự như: Lễ hội Đền Mẫu Âu Cơ, Lễ hội Trò Trám, Hội Phết Hiền quan, Lễ hội vua Hùng dạy dân cấy lúa, lễ hội Đền Vân Luông... Nhìn chung, các lễ hội đều được tổ chức đảm bảo các tiêu chí an toàn, văn minh, đáp ứng nhu cầu văn hóa tâm linh, tín ngưỡng, tạo được ấn tượng đẹp với người dân và du khách, thiết thực quảng bá hình ảnh địa phương, con người Đất Tổ.

Lễ hội dân gian truyền thống được xem là cầu nối giữa quá khứ và hiện tại, phản ánh nét đẹp văn hóa, mang tính giáo dục đạo đức, lối sống, gắn kết tinh thần cộng đồng. Tuy nhiên, các giá trị văn hóa, ý nghĩa của lễ hội chỉ có thể đạt được khi việc tổ chức đảm bảo yêu cầu vừa trang trọng, thiêng liêng, bảo tồn và phát huy được những giá trị nhân văn, phù hợp với truyền thống văn hóa dân tộc, loại bỏ những nghi lễ phản cảm, bạo lực, mê tín dị đoan không phù hợp với đời sống hiện đại... đồng thời phải đáp ứng sự thỏa mãn nhu cầu sáng tạo và hưởng thụ văn hóa tinh thần lành mạnh của người dân, vừa phong phú, hấp dẫn, phù hợp thị hiếu công chúng, vừa bảo đảm tính giáo dục lành mạnh, hiệu quả.

Tiếp nối thành công những mùa lễ hội trước, năm nay, Phú Thọ tiếp tục quản lý tốt các lễ hội, kiên quyết xử lý các lễ hội có hành vi phản cảm, các nghi lễ có tính bạo lực, mê tín dị đoan, không cho phép tổ chức lễ hội có mục đích thương mại, trục lợi. Các địa phương, đơn vị, cơ quan chức năng sẽ vào cuộc quyết liệt, trách nhiệm, đảm bảo công tác tổ chức để các lễ hội diễn ra an toàn, văn minh; tạo điều kiện thuận lợi nhất cho đồng bào và du khách thập phương hành hương về Đất Tổ và tham dự các hoạt động lễ hội.

Lễ hội là hoạt động văn hóa cộng đồng, trong đó chủ thể là người dân. Do đó, để có một mùa lễ hội thực sự an toàn, lành mạnh, văn minh, xây dựng thành công văn hóa lễ hội; bên cạnh nỗ lực của các cấp chính quyền, cơ quan chức năng, còn rất cần đến sự tham gia tích cực và chủ động của mỗi người dân, du khách khi tham gia lễ hội với những hành động cụ thể, thiết thực nhất: Tuân thủ các quy định của pháp luật, ứng xử văn hóa, văn minh trong lễ hội, tôn trọng các quy ước cộng đồng và nội quy của Ban tổ chức lễ hội. Có như thế, mỗi lễ hội truyền thống trên quê hương Đất Tổ sẽ đều để lại những ấn tượng tốt đẹp, các giá trị văn hóa lịch sử, ý nghĩa nhân văn của lễ hội cũng sẽ được lan tỏa sâu rộng, phát huy hiệu quả mạnh mẽ trong cộng đồng.

Nguyễn Đắc Thủy

TUV, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch