Trải nghiệm chợ thuốc Nam xứ Mường

Nói đến Chợ Bến, người ta nhớ về một địa danh cổ đã có từ lâu đời thuộc vùng nam Lương Sơn (cũ), nay thuộc xã Cao Dương, tỉnh Phú Thọ. Tuy nhiên, ít ai biết, nơi đây còn được mệnh danh là chợ đầu mối thuốc Nam lớn nhất miền Bắc. Ở đây, không chỉ có những loại thảo dược là “đầu vị” của những bài thuốc quý trong y học cổ truyền mà còn có những bà lang nằm lòng công dụng, đặc tính của từng cây thuốc.

Chợ Bến là phiên chợ thuốc Nam lớn nhất miền Bắc.

Ấn tượng phiên chợ “thơm”

Chợ Bến nằm ở cuối đất Cao Dương, tiếp giáp với xã Mỹ Đức, thành phố Hà Nội. Chợ phiên họp một tháng 6 lần vào các ngày 1 và 6. Chợ chỉ họp phiên buổi sáng, vì vậy cả người bán và người mua đều phải đến chợ từ rất sớm. Từ trung tâm thành phố Hòa Bình cũ, vượt hơn 40 km, chúng tôi có mặt tại chợ Bến khi trời còn đẫm sương.

Chợ Bến hiện ra không ồn ào, không tấp nập như các khu chợ bình thường khác mà mang dáng vẻ của một phiên chợ cổ xưa. Ở đây, người ta dễ dàng bắt gặp những mặt hàng có từ rất lâu, tưởng như đã mai một trong cuộc sống hiện đại. Ngay cổng vào chợ cũng mang một dáng vẻ xưa cũ, ghi dấu của thời gian bởi rêu phong phủ kín, ẩn dưới những bóng cây to xòe tán rộng.

Cảm giác đầu tiên khi đặt chân qua cổng chợ không phải là tiếng người mua bán mà là mùi hương. Lẫn với mùi ngai ngái ẩm của những ngày đầu đông là mùi thơm của lá thuốc phơi đủ nắng, của rễ cây, vỏ thân còn nguyên vị của núi rừng. Lần theo hương thơm ấy, chúng tôi tìm được “linh hồn” của chợ Bến, đó là những dãy hàng thuốc Nam “trăm vị” của các bà lang xứ Mường được bày bán thành các hàng dài ngay từ cổng chợ vào. Không cần bảng hiệu, không cần lời rao, hàng hóa của các mế tự nói bằng màu xanh non của lá thuốc và mùi thơm ngai ngái đặc trưng. Nắng lên, hiện rõ từng túi thuốc được phơi đủ nắng, giữ trọn màu sắc và hương vị, chúng tôi mới hiểu vì sao người ta hay gọi chợ Bến là “phiên chợ thơm”.

Nhiều loại thuốc quý được bày bán tại phiên chợ.

Đi dọc các “quầy thuốc”, tôi được giới thiệu cả chục vị thuốc vừa quen, vừa lạ: Thuốc mát gan, bổ máu, đau xương khớp, thuốc lá thận, thuốc tắm cho trẻ nhỏ, phụ nữ sau sinh, thuốc giải độc... mỗi túi thuốc là một câu chuyện, mỗi nắm lá thuốc dường như là kết tinh của kinh nghiệm được tích quỹ qua nhiều thế hệ.

Bốc nắm lá thuốc đã được phơi khô nhưng vẫn giữ được màu xanh, mế Bùi Thị Hường ở thôn Quèn Thị, xã Cao Dương - người đã có hơn 20 năm gắn bó với chợ Bến cho biết: Đây là khôi ngọt chữa các bệnh về đường ruột, dạ dày; đây là cối xay có tác dụng nhuận tràng, tiêu viêm; đây là mã đề thanh lọc cơ thể, tiêu nghẽn thận... những loại thuốc này có thể uống chung để bổ thận, mát gan, cơ thể khỏe mạnh.

Nhìn cách mế Hường thoăn thoắt bốc từng loại thuốc, đọc rõ từng vị, đặc tính và thu hái ở đâu, cho chúng tôi cái cảm giác không phải bà đang bán hàng mà như đang kể chuyện - câu chuyện của những vị thuốc mà mế đã nằm lòng từ bao giờ. Mế Hường bảo, hầu hết các mế bán thuốc ở đây đều là người làng Quèn Thị - một làng thuốc Nam nổi tiếng từ lâu đời, cách chợ Bến hơn một cây số.

Làng thuốc Nam Quèn Thị

Theo mế Hường, chúng tôi quyết định tìm về Quèn Thị - nơi đã nuôi dưỡng hương thuốc cho phiên chợ Bến từ bao đời nay. Con đường từ chợ Bến đến Quèn Thị khoảng hơn 1km, nép mình trong những dãy núi đá vôi, bình yên và trầm mặc. Người dân nơi đây không xa lạ gì với nghề thuốc Nam như cách mế Hường tâm sự: Ở Quèn Thị, người dân lớn lên cùng lá thuốc. Tuy nhiên, có một điều đặc biệt, không ai nhớ rõ nghề thuốc Nam ở Quèn Thị có từ bao giờ và cũng không hiểu vì lý do gì nhưng thuốc Nam ở đây dường như là nghề “mẹ truyền con nối”. Bởi, hành nghề thuốc Nam chủ yếu là các bà, các mế và thường được truyền dạy lại cho con gái hoặc con dâu trong nhà. Mế Bùi Thị Cảnh - người có nhiều năm hành nghề thuốc Nam ở Quèn Thị chia sẻ: Ngày nhỏ cứ theo mẹ lên rừng hái lá, quen mặt từng loại cây, quen mùi từng nắm thuốc, thế là nghề ngấm vào máu từ lúc nào không hay.

Có lẽ đó cũng là cách học nghề thuốc Nam ở Quèn Thị - không qua sách vở mà học bằng mắt, bằng tay, bằng mùi. “Thấy mẹ ngắt lá nào, phải ghi nhớ lá đó, nhớ rồi còn phải nếm thử vị, lá nào vị đắng, lá nào vị cay, cây nào có thể hái lá, cây nào dùng thân, dùng rễ... cứ thế mà ngấm dần. Bây giờ chỉ cần nhìn lá, nhìn vỏ cây là có thể đọc vị được cây thuốc”, mế Cảnh cho biết thêm.

Người bán hàng ở chợ đều là các mế Mường hiểu biết về nghề thuốc.

Một ngày trải nghiệm với làng thuốc Nam Quèn Thị, chúng tôi cảm nhận dường như ở đây, thuốc Nam không chỉ để chữa bệnh mà còn là cách người dân sống hòa hợp với thiên nhiên. Họ hiểu từng lá thuốc nhưng cũng hiểu thuốc có thể cạn kiệt. Vì vậy, cách mỗi người dân đi lấy lá thuốc ở Quèn Thị không phải là tận thu mà chia theo từng vùng, từng khoảnh rừng để 1 - 2 năm sau mới quay lại lấy thuốc. Đặc biệt, nhiều gia đình bắt đầu xây dựng các vườn thuốc Nam quanh nhà, vừa giữ nghề, vừa bảo vệ nguồn dược liệu. Chính cái tâm với nghề ấy đã làm nên danh tiếng cho làng thuốc Nam Quèn Thị và cho phiên chợ Bến suốt bao năm.

Rời Quèn Thị, trong tôi vẫn vương vấn mùi hương thuốc Nam, thứ hương không nồng, mà bền bỉ, âm thầm như chính con người nơi đây, cũng như mỗi phiên chợ Bến, dù ngắn ngủi vẫn thoang thoảng hương thuốc theo chân các mế Mường từ chợ về làng, tiếp tục được gìn giữ qua bao thế hệ.

Đinh Hòa