“Siêu giày” carbon giúp bạn chạy nhanh hơn bao nhiêu?

Loạt kỷ lục thế giới bùng nổ sau khi những chiếc siêu giày có tấm đệm carbon ra đời là minh chứng cho hiệu suất vượt trội của dòng giày này, nhưng đồng thời gây ra nhiều tranh cãi.

2016 sẽ là mốc thời gian đáng nhớ trong lịch sử chạy bộ thế giới. Đó là năm hãng dụng cụ thể thao Mỹ Nike tung ra đôi giày Vaporfly 4%, với lời hứa sẽ giúp runner tiết kiệm đến 4% năng lượng trong mỗi bước chạy. Lúc đó, đôi siêu giày này chưa được bán đại trà, mà chỉ được Nike phát triển riêng cho “Breaking2” – chiến dịch giúp Eliud Kipchoge phá rào cản chạy marathon dưới 2 giờ.

Đôi Vaporfly 4% lần đầu được công bố và thử nghiệm trong chiến dịch “Breaking2” của Kipchoge (áo đỏ). Ảnh: Nike

Khi đó, đã có rất nhiều hoài nghi, nhưng các nghiên cứu độc lập dần xác nhận hiệu quả của Vaporfly 4%. Một trong những nghiên cứu đầu tiên được đăng trên tạp chí khoa học Sports Medicine (2018) bởi nhóm của tiến sĩ Wouter Hoogkamer - hiện là giáo sư sinh lý học vận động tại Đại học Massachusetts – cho thấy Vaporfly 4% giúp giảm chi phí oxy tiêu thụ trung bình 4%, tức tương đương tăng tốc độ khoảng 2-3% ở cùng mức gắng sức.

"Chúng tôi thực hiện thử nghiệm đối chứng với các mẫu giày khác nhau, trong môi trường kiểm soát chặt chẽ. Vaporfly 4% vượt trội hơn tất cả về hiệu quả năng lượng," tiến sĩ Hoogkamer cho biết. “Đó là sự kết hợp giữa đệm ZoomX đàn hồi và tấm carbon toàn phần trong đế giữa”.

Sức mạnh từ tấm carbon

Tấm carbon không phải là thứ mới mẻ trong ngành sản xuất giày thể thao. Nhưng khi được đặt xen giữa lớp đệm dày, nó tạo ra hiệu ứng “cần bật”, giúp tối ưu độ cứng trong mỗi chu kỳ tiếp đất và đẩy chân. Nhờ đó, lực phản hồi mạnh hơn mà không làm tăng mức độ gắng sức cơ bắp.

Tiến sĩ Geoffrey Burns, nhà sinh lý học tại Đại học Michigan, đồng thời là một elite runner, nhận định: "Tấm carbon có thể coi như bộ khung chịu lực, định hình lại cách chân tương tác với mặt đất. Nó tạo cảm giác “nẩy” lên thay vì chìm xuống như các đôi giày truyền thống".

Tuy nhiên, chuyên gia này cũng cảnh báo rằng hiệu quả thực tế phụ thuộc vào tốc độ chạy và dáng người: "Ở dải pace dưới 4:00/km, lợi ích rõ ràng hơn. Với người chạy chậm, lợi ích giảm xuống, và đôi khi không đáng kể".

Hưng Võ, HLV của HOKA Run Club, chia sẻ quan điểm, cho rằng ngoài mục đích thi đấu, dòng siêu giày với tấm carbon chỉ phát huy tối đa hiệu quả với các bài tập tốc độ: tempo hoặc interval. “Phản lực từ đế carbon giúp giữ pace tốt hơn mà không bị mỏi cơ sớm, đặc biệt là vùng bắp chân và đùi trước, nhờ đó, tiết kiệm sức lực rõ rệt”.

Các siêu giày carbon thường có một tấm carbon dài (màu đỏ) ở phần đế giữa, kẹp bởi hai lớp bọt đệm ZoomX. Ảnh: Nike

Lợi ích của bọt đệm

Trong các nghiên cứu tiếp theo, nhiều nhà khoa học đồng thuận rằng chính chất liệu đế giữa - cụ thể là loại bọt Pebax hoặc TPEE siêu nhẹ và đàn hồi cao - mới là nhân tố then chốt giúp giảm chi phí năng lượng.

Một nghiên cứu công bố năm 2021 trên Journal of Sports Sciences phân tích so sánh giữa các mẫu giày carbon với không carbon của một số nhãn như Nike, adidas, Saucony, Asics... và kết luận: "Tấm carbon chỉ phát huy hiệu quả khi kết hợp với lớp đệm có độ nén thấp và phục hồi cao. Đó là công thức tạo nên hiệu quả đàn hồi".

Jack Daniels - HLV chạy bộ lừng danh người Mỹ, tác giả giáo trình “Daniels' Running Formula” – ví tấm carbon như khung xương sống, còn lớp đệm là cơ bắp. “Nếu bạn đặt tấm carbon trong một đôi giày đế EVA thông thường, nó chẳng khác gì miếng nhựa cứng”, huyền thoại 93 tuổi từng nói.

Lợi ích có thật, nhưng không công bằng

Sự ra đời của những đôi siêu giày đã làm thay đổi diện mạo các cuộc đua. Trong hai lần lập kỷ lục marathon thế giới các năm 2018 (2 giờ 1 phút 39 giây) rồi 2022 (2 giờ 1 phút 9 giây), xen giữa là mốc không chính thức sub2 (1 giờ 59 phút 40 giây) tại Vienna 2019, Kipchoge đều chạy bằng những mẫu Vaporfly cải tiến. Runner Kenya Kelvin Kiptum phá sâu kỷ lục của đàn anh đồng hương Kipchoge chỉ sau một năm khi vô địch Chicago Marathon 2023 với 2 giờ 0 phút 35 giây với Alphafly Next% 3 - cũng là một siêu giày carbon. Tương tự, elite của nhà adidas Tigst Assefa phá kỷ lục thế giới nữ tại Berlin Marathon 2023 (2 giờ 11 phút 53 giây) bằng siêu giày mới ra mắt khi đó của nhãn hàng Đức - Adizero Adios Pro Evo 1.

Kể từ 2017, hàng trăm VĐV chuyên nghiệp và phong trào cải thiện thành tích cá nhân nhờ những đôi siêu giày carbon này.

Assefa về nhất và lập kỷ lục thế giới với 2 giờ 11 phút 53 giây ở Berlin Marathon ngày 24/9/2023. Ảnh: AFP

Một nghiên cứu năm 2023 của Viện khoa học thể thao Na Uy, phân tích dữ liệu hơn 400.000 kết quả marathon từ 2015 đến 2022, cho thấy: "Kể từ khi siêu giày xuất hiện, thời gian trung bình của top 5% runner chạy marathon nhanh nhất giảm từ 3-4 phút. Trong khi đó, nhóm runner trung bình chỉ cải thiện khoảng 1-1,5 phút".

Điều này làm dấy lên tranh cãi về tính công bằng. Nhiều VĐV cho rằng sự ra đời của siêu giày carbon khiến việc so sánh thành tích giữa người sử dụng và người không sử dụng dòng giày này trở nên khập khiễng. Tổ chức Điền kinh Thế giới (World Athletics) đã phải ban hành quy định năm 2020 giới hạn độ dày đế giày không quá 40mm và chỉ được sử dụng tấm carbon một lớp, nhằm đảm bảo mặt bằng cạnh tranh.

Runner phong trào nên cân nhắc với siêu giày carbon

Ở cấp độ phong trào, câu hỏi thường gặp là: “Có nên mua một đôi siêu giày hơn 6 triệu đồng để đổi lấy vài phút?”. Nhưng câu trả lời phụ thuộc vào mục tiêu và nền tảng thể lực của mỗi người.

HLV Ben Rosario - Giám đốc Kỹ thuật của đội chạy Mỹ HOKA NAZ Elite - cho rằng: "Với runner chạy sub3, siêu giày có thể giúp bạn phá mốc 2:55 mà không cần tập thêm. Nhưng nếu bạn đang chạy trên 4 giờ, bạn nên đầu tư vào tập luyện trước khi đầu tư vào giày".

Theo một khảo sát trên 1.500 runner đăng trên tạp chí Runner’s World (2022), chỉ khoảng 38% runner phong trào cảm nhận sự cải thiện rõ rệt khi chuyển sang giày carbon. Gần 50% cho biết hiệu quả không quá khác biệt so với các đôi daily trainer cao cấp thông thường.

“Giày không thay thế được kỹ thuật chạy và nền tảng aerobic,” Tom Craggs - HLV chạy bộ, chuyên gia của Liên đoàn Điền kinh Anh (England Athletics), chia sẻ. “Tôi thường khuyên học trò dùng siêu giày khi thi đấu, nhưng vẫn luyện tập bằng giày thường để duy trì cảm giác chân và tránh chấn thương”.

HLV Hưng Võ cho biết bản thân chỉ dùng giày carbon một đến hai buổi mỗi tuần và trong ngày thi đấu. "Runner cần có kỹ thuật chạy tương đối ổn, mới tận dụng hết hiệu quả của siêu giày này. Nếu gót tiếp đất quá nhiều, hiệu quả bật carbon sẽ giảm rõ rệt", anh lưu ý.

Giá cả và tuổi thọ của giày carbon cũng là một vấn đề. Dòng giày này thường có giá dao động từ 5 - 12 triệu đồng/đôi tùy loại, đời và nhãn hàng, nhưng có loại chỉ dùng được khoảng 250-300km thì bắt đầu giảm hiệu quả, có loại thậm chí chỉ dùng được một lần. "Giày carbon có nhược điểm là khấu hao nhanh hơn đáng kể so với các loại giày tập khác, nó nhanh mòn, nhanh phải thay thế hơn, nên sẽ tốn kém hơn. Nên mọi người cũng phải cân nhắc về việc sử dụng thế nào cho hiệu quả", Đan Quyết, người thắng giải Runner of the Year 2024, lưu ý.

Dùng siêu giày vẫn có rủi ro

Bên cạnh lợi ích, siêu giày cũng kéo theo những cảnh báo về rủi ro chấn thương. Do tạo cảm giác nhẹ và nẩy, người chạy thường bị lừa rằng mình ít mỏi hơn, dẫn đến cố chạy nhanh trong khi cơ và gân vẫn chịu tải lớn.

Tiến sĩ Jordan Santos-Concejero, chuyên gia sinh lý vận động tại Đại học Xứ Basque, Tây Ban Nha, cho biết: “Chúng tôi nhận thấy tỷ lệ chấn thương cổ chân và bàn chân tăng nhẹ ở các VĐV thường xuyên dùng giày carbon, do thay đổi trục lực và mất cảm giác phản hồi từ mặt đất”.

Do đó, các chuyên gia khuyến cáo không nên dùng siêu giày trong mọi buổi tập. Chỉ nên sử dụng trong các bài chạy tốc độ hoặc thi đấu, và nên xen kẽ với các đôi giày có cấu trúc truyền thống để giữ cân bằng tải cho hệ vận động.

Kỷ lục gia marathon Việt Nam Hoàng Nguyên Thanh cũng khuyến cáo rằng những người mới tập chạy bộ chưa nên thử giày carbon. “Khi hệ gân - cơ chưa đủ khỏe, sự đàn hồi và hoàn trả năng lượng từ tấm carbon sẽ tạo ra áp lực lớn lên gân cơ, làm tăng rủi ro chấn thương”, VĐV người Bình Phước nói.

Khôi Huỳnh, nhà vô địch quen thuộc trên hệ thống VnExpress Marathon từ hơn một năm qua, cho biết anh không lạm dụng giày carbon trong tập luyện. "Với các buổi chạy easy, tôi sử dụng giày chạy thường để tập luyện tối ưu và tăng hiệu quả phục hồi. Giày carbon chỉ tốt ở các bài đòi hỏi tốc độ cao nhất hoặc để làm quen trước khi thi đấu", runner người TP HCM cho hay.

Tương lai của công nghệ giày chạy

Hiện nay, hầu hết nhãn hàng lớn - Nike, Adidas, Asics, Puma, Saucony, Hoka, New Balance, Xtep... - đều có dòng siêu giày riêng với cấu trúc carbon và đệm dày trên 35mm. Cuộc đua công nghệ chuyển sang các cải tiến về trọng lượng, độ ổn định và tùy biến theo kiểu chạy.

Nike vừa giới thiệu Alphafly 3 với tấm carbon hai đoạn và đệm ZoomX tinh chỉnh. Adidas tập trung vào đế Lightstrike Pro mỏng nhẹ với nhiều rãnh điều hướng. Trong khi đó, Hoka sử dụng tấm carbon hình chữ H để tăng độ linh hoạt.

Siêu giày mới nhất của adidas - Adizero Adios Pro Evo 2 - trên tay Tesfay khi runner Ethiopia 27 tuổi mừng vô địch Berlin Half Marathon 2025 ngày 6/4. Ảnh: SSC Events

HLV Mario Fraioli - chủ nhân podcast “The Morning Shakeout” - dự đoán: "Trong vài năm tới, chúng ta sẽ thấy nhiều công nghệ mang tính “cá nhân hóa”, cho ra những đôi giày tùy biến theo dáng chạy, trọng lượng, kiểu tiếp đất. Đó mới là đích đến cuối cùng".

Siêu giày carbon không còn là bí mật, mà là thực tế đã được khoa học xác nhận. Chúng giúp cải thiện hiệu quả năng lượng và thành tích, đặc biệt với người chạy nhanh. Tuy nhiên, chúng không phải là đũa thần cho mọi runner. Tập luyện bài bản, dinh dưỡng hợp lý và phân bổ sức thông minh vẫn là chìa khóa thành công – kể cả khi bạn đi một đôi giày êm như gối mây, hay cứng như thép lò xo.

Nguồn vnexpress.net